محله ي بيده
بيده از آباديهاي بسيار كهن ميبد است. در متون تاريخ محلّي يزد، بنياد آنرا همزمان با ميبد دانسته‌اند و در مورد چگونگي پيدايش آن داستانهاي مختلفي نقل مي كنند، از جمله آنكه سه تن از سرداران آل مظفر به نامهاي بيدار، عقدار و ميبدار براي استراحت يا بهبود بيماري به اين منطقه آمده و در مناطق بيده و عقدا و ميبد ساكن شدند.
بعدها به مرور زمان نام اين سرداران بر مناطق مذكور باقي ماند. بيده كه يكي از كانونهاي زيستي بسيار كهن ميبد است بر كنار راه كاروانروي قديم كه همان شاهراه ري-كرمان است، روي تپه‌اي رُسي قرار گرفته و مشرف بر كشتزارهاي پايين دست آبادي است. در كتاب سيماي باستاني شهر ميبد(1) آمده است: دو رودخانه‌ي عميق همانند دو خندق و حفاظ در شرق و غرب آبادي واقعند و جنوب آنرا نيز با خندقي دست كنده از محوطه‌هاي اطراف جدا كرده‌اند. وي‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ژگي شمالي اين مجموعه‌ي مسكون آن بود كه عمارتهاي روي هم ساخته را به صورت حصاري بلند در جلوي آبادي قرار مي داد. (احداث خيابان اين جبهه را به كلّي از ميان برده است.) تنها راه ورودي آبادي در و دروازه‌اي بود كه در همين ضلع شمالي قرار داشت و براي رسيدن به آبادي بايد مسافتي را از دامنه تپه بالا رفت تا به دروازه رسيد. گذر اصلي آبادي به صورت كوچه‌اي مسقّف و شيب دار از دروازه به بلنديهاي درون آبادي مي‌رفت. (اكنون بخشي از آن كوچه در خيابان افتاده است.) در بافت سنّتي بيده به سبب محدوديت زمين حداكثر استفاده از فضاها شده است. خانه ها عموماً كوچك و به هم چسبيده است و بام اكثر خانه‌ها به هم راه دارد. بخش قابل توجّهي از محوطه‌ها، مساكن و ديگر اماكن بيده، فضاهايي است كه در دل تپه كنده‌اند. (بوكن) و اين شكل ابتدايي معماري در اين آبادي بوده است كه به تدريج با ساخت و سازهاي خشت و گلي تكميل گرديده يا آرايش يافته‌اند. قديمي‌ترين مسجد آبادي كه مسجد زيرُگ (zirog) ناميده مي شود، به صورت بوكن در دل زمين كنده شده است. تمام كف، ديوار و سقف مسجد را گل تپه تشكيل مي دهد. بدين معني كه در ساختمان اوّليه‌ي آن حتّي يك خشت هم به كار نرفته است. اين مسجد حدود يكصد و پنجاه متر مربع وسعت دارد و از پديده‌هاي شايان توّجه معماري اقليمي در منطقه‌ي ميبد است. از ديگر آثار و ابنيه تاريخي بيده مي‌توان به خانه بروني اشاره كرد كه در مجاورت محور اصلي بيده (محور توده) قرار دارد. تزئينات نفيس اين خانه آنرا به عنوان يكي از آثار برجسته معماري در ميبد مطرح كرده است. وجود چنين خانه‌اي در بيده نشانگر جايگاه ويژه اين محلّه، در ميان آباديهاي ميبد بوده است، مجموعه دژ مانند بيده در روزگاران گذشته به علّت محدوديتهاي فيزيكي امكان توسعه نداشته و زندگي در محوطه هاي بيرون آبادي به علّت عدم امنيّت بيم انگيز و دشوار بوده است. امّا چشمه‌ي قنات «تجربند» در كشتزارهاي شمال آبادي، براي آن دسته از اهالي بيده كه آمادگي زندگي در خارج از مجموعه را داشتند، مجالي مناسب براي سكونت به شمار مي‌رفته است. كساني كه بعدها در آن نقطه سكونت گزيدند، آبادي كوچكي را بوجود آوردند كه خانقاه ناميده شد. (گويا اين نام مربوط به خانقاهي است كه در همين محل در كنار مزار «شيخ محمد» از عرفاي قرن نهم ساخته بودند) در سالهاي اخير احداث شهرك فجر باعث گسترش قلمرو بيده به سمت دامنه‌هاي بالاتر شده است. وجود زيارتگاه پيرچراغ و مجموعه‌ي چاه صاحب الزّمان(عج) – كه رسم زيارت در اين مكان به شيوه‌ي سنتّي، روزهاي شنبه هر هفته است– باعث شده كه زائران زيادي از راههاي دور و نزديك خصوصاً عقدا، براي زيارت به اين مكان بيايند. متأسفانه طي سالهاي گذشته، بسياري از آثار و ابنيه‌ي تاريخي بيده در معرض تخريب قرار گرفته و احداث خيابان، موجب تخريب محور جنوبي– شمالي گرديده و بسياري از اماكن تاريخي بيده از قبيل حسينيّه، بازار و مسجد جامع و… بدين طريق كاملاً ويران شده است.
تاريخچه عزاداري در بيده:
از گذشته‌هاي نسبتاً دور مراسم عزاداري بيده در محل حسينيّه قديمي محل انجام مي‌شده است. چندانكه گفته شد، حسينيّه قديمي بيده در مسير شريان اصلي آبادي قرار داشته كه به علّت احداث خيابان امروزه اثري از آن برجاي نمانده است.
مراسم شاخ شاخ:
مراسم ماه محرم در بيده با برگزاري مراسم سنتّي شاخ شاخ شروع مي‌شد. نحوه‌ي اجراي اين مراسم بدين صورت بوده است كه چند روز مانده به محرم عدّه‌اي از جوانان و نوجوانان محل دور هم جمع مي‌شدند و با حركت در كوچه‌پس‌كوچه‌هاي آبادي و خواندن اشعاري بدين مضمون از اهالي محل، هيزم و كبريت دريافت مي كردند.
شاخ و شاخ درمنه شعله به شعله درمنه
(به گويش محلي درمونه)
هركه(هركس)كه شاخي بدهد خدا مرادش بدهد…..
پس از پايان مراسم شاخ شاخ، هيزمهاي جمع آوري شده در انبار حسينيّه جاي داده مي‌شد و در شبهاي محّرم آنرا بر روي «كلك»2 حسينيّه آتش مي زدند و بدين طريق هم گرماي حسينيّه تأمين مي‌شد و هم عاملي بود براي روشنايي محل عزاداري، متأسفانه اين سنّت قديمي در بيده به فراموشي سپرده شده است، امّا نظير اين مراسم در حال حاضر در مهرجرد با همين نام و در بارجين با نام پَرسه‌زني انجام مي‌گيرد، با اين تفاوت كه در محلّه‌هاي مذكور، پول و اقلام غيرنقدي نيز دريافت مي‌شود، ولي در بيده فقط هيزم و كبريت گرفته مي شد.
شبهاي محّرم:
از قديم‌الايام مراسم عزاداري شبهاي محّرم بيده، همانند بسياري از محلّه‌هاي قديمي شهر به صورت هيأت دودستگي و با موضوع خاصّي انجام مي‌گرفت، بدين معنا كه براي هر يك از شبهاي محّرم، طبق سنّت گذشتگان از شخص يا موضوع معّيني خوانده مي‌شد و اشعار و مصيبت خواني و تعزيه و غيره همه، حول همان محور مشخّص مي چرخيد.
هيأت دو دستگي يا به گويش ميبدي «دسته جُلي» رايج ترين شكل عزاداري در ميان مردمان ميبد بوده كه در بيده هم از ديرباز، اين فرم عزاداري مرسوم بوده است و بدين صورت انجام مي شده كه مردان شركت كننده در مراسم عزاداري به دو دسته تقسيم مي‌شدند و اشعاري را به صورت جمعي مي‌خواندند و هماهنگ با آهنگ شعر به سر و سينه مي زدند.
در رابطه با نامگذاري شبهاي محّرم بايد گفت: به طور مثال شب اوّل، از حلول ماه محّرم خوانده مي شد:
دسته اوّل: محرم است امشب، شب غم است امشب
خيرالنسا سيه پوش، در ماتم است امشب
دسته دوّم: در ماتم شهيدان صد آه و ناله، ناله
امشب كه تازه گشته داغ هزار ساله
در شبهاي دوّم و سوم محّرم، اشعار مربوط به ورود كاروان امام حسين(ع) به صحراي كربلا خوانده مي شد:
شاه شهيد آمده در كربلا، تا كه شود كشته به راه خدا، تا بشود شافع روز جزا واي حسينم، حسين
شمر لعين آمده در كربلا، و ز طمع ملك ري آن بي حيا، تا ببُرد سر ز حسين از قفا واي حسينم ،حسين
لازم به ذكر است در پايان مراسم سينه زني، هر شب چند بند از تركيب بند معروف محتشم كاشاني در رثاي شهداي كربلا خوانده مي شد.
مراسم عزاداري شبهاي محّرم در بيده به همين منوال ادامه داشت و هر چه به عاشورا نزديكتر مي شد، بر گرمي و شور و حرارت آن نيز افزوده مي شد.
شب هفتم محّرم: (بستن آب برخيام امام حسين (ع))
اي شمر مگر نيست حسين وارد و مهمان مظلوم حسين جان
از چيست كه منعش كني از آب فراوان مظلوم حسين جان
از كوفه چه دستور رسيده است كه امروز اين آتش جانسوز
افكنده شرر در حرم شاه شهيدان مظلوم حسين جان
اوج مراسم عزاداري بيده : (شبهاي تاسوعا و عاشورا)
بزن بر سينه تاسوعاست امشب نجف تا كربلا غوغاست امشب…
در شب عاشوراي حسيني مردم بيده تا صبح در محّل حسينيّه به عزاداري مي پرداختند. علاوه بر خواندن اشعار دودستگي، يكي ديگر از مراسماتي كه در شب عاشورا انجام مي‌گرفت، مراسم نخل‌برداري بود. بعد از گرداندن نخل در حسينيّه، مراسم جوشزني انجام مي‌گرفت و عزادارن با حالتي خاص روي يك پا جست و خيز مي‌كردند و با دست به نشانه‌ي عزا بر سر خود مي‌زدند و اشعاري را قرائت مي نمودند:
شب قتل حسين است مي زنيم جوش
فلك سرگشته و عالم سيه پوش…
(خوشبختانه اين مراسم هنوز به شكل سنتّي آن انجام مي گيرد) با دميدن سپيده و طلوع خورشيد، مراسم عزاداري در حسينيّه بيده همچنان ادامه داشت. صبح روز عاشورا هيأت خانقاه با حركت در مسير بازار به بيده مي‌آمد و در ميانه راه با هيأت بيده ادغام مي‌شد و مراسم با شكوهي از عزاداري مردم دو محل به معرض نمايش گذاشته مي‌شد.
يكي ديگر از مراسماتي كه در روز عاشورا انجام مي‌گرفت مراسم نخل‌برداري و حركت نخل از حسينيّه بيده به طرف امامزاده پير چراغ بود كه اين مراسم نيز از شكوه و عظمت خاصّي برخوردار بود.
همزمان با غروب خورشيد تابناك امامت و در خون نشستن قامت سرور و سالار شهيدان و هفتاد و دو تن از ياران باوفايش و به ياد شام غريبان بازماندگان عاشوراي حسيني، مراسم شام غريبان همانند ديگر نقاط در بيده هم برگزار مي شود و عزاداران خود را براي برگزاري مراسم روز سيزده آماده مي‌كنند.
مراسم روز سيزده محّرم كه در محّل تكيه‌ي ابوالفضلي بيده انجام مي‌شود از سال 1349ه.ش آغاز شده و هم اكنون يكي از مراسمات عزاداري مشهور و با شكوه در سطح شهرستان ميبد است كه هيأتهاي مختلفي از سراسر شهر در آن شركت مي كنند.
سنگ زني :
مراسم سنگ‌زني در بيده، يكي از منحصر بفرد‌ترين گونه‌هاي عزاداري در ميبد است كه بيش از يك قرن سابقه دارد. عزادارن بيده اين مراسم را به گونه اي بسيار زيبا و منظم برگزار مي كنند كه تماشاي آن چشم هر ببينده‌اي را خيره مي‌كند. نوحه‌هاي سنگ زني، اشعار مخصوص به خود را دارد و ضرب آهنگ اشعار از تك ضرب شروع مي‌شود و به ترتيب تا چهار ادامه مي‌يابد. بعد از چهار ضرب، بحر طويل خوانده مي‌شود كه زيباترين قسمت مراسم سنگ زني است و در پايان، مراسم با دعا ختم مي شود.
آش پزي :
يكي ديگر از رسومات زيباي مردم بيده كه در حاشيه‌ي عزاداري ماه محّرم و همچنين در شبهاي نوزدهم و بيست و يكم ماه مبارك رمضان انجام مي شود، طبخ آشي موسوم به «آش حسين» و توزيع آن ميان عزاداران است، كه موقوفاتي نيز براي آن در نظر گرفته شده است و تعداد آنها به 24 موقوفه مي رسد.
هيأت بيده :
محلّه بيده در حال حاضر داراي پنج هيأت به نامهاي: هيأت عزادارن حسيني، هيأت صاحب‌الزمان (عج)، هيأت فاطمه‌الزهرا (س)، هيأت ابوالفضلي شهرك فجر و هيئأت علي اكبر شهرك فجر است كه به ترتيب در محلهاي حسينيّه چهارده معصوم (ع) حسينيّه صاحب‌الزمان، حسينيّه فاطمه‌الزهرا (س)، مسجد ابوالفضل(ع) و كوچه‌ي فجر پانزده به عزاداري مي‌پردازند. متأسفانه در سالهاي اخير، گرايش افراطي هيأت به سمت و سوي عزاداري به سبك جديد و به حاشيه رانده شدن پيشكسوتان هيأتي در پاره‌اي از اوقات، موجب كم رنگ شدن آداب و رسوم و سنن عزاداري و نشستن غبار فراموشي بر چهره‌ي اين ميراث گرانبهاي پيشينيان شده است. ما بر اين باوريم كه نوآوري و ابداع روشهاي نو در مقوله‌ي عزاداري نه تنها عيب نيست بلكه در برخي موارد ـ كه در ادامه به نمونه‌اي از آن اشاره خواهيم كرد. از جذابيّت بسيار بالايي نيز برخوردار است. امّا به شرط آنكه اصالت خود را از دست ندهيم و در كنار پرداختن به شيوه‌هاي نو، آداب و رسوم و سُنن عزاداري خودمان را نيز ارج نهاده و در اولوّيت قرار دهيم.
راويان عاشورا:
يكي از اين نوآوريهاي بسيار زيبا كه طي سالهاي اخير در بيده بوجود آمده است، استفاده از ابزار و وسايل و تكنيكهاي امروزي در جهت احياي سنت ريشه‌دار كُتل‌بندي است. كاروان راويان عاشورا كه چند سالي است به همّت عزاداران پر تلاش هيأت جان‌نثاران فاطمه الزهرا(س) بيده به راه افتاده، صحنه هايي سمبوليك از وقايع صدر اسلام، عاشوراي سال 61 هجري و جنگ تحميلي ايران را به نمايش مي‌گذارد.
اين كاروان كه هر ساله عصر روز عاشورا در سطح شهر به حركت در مي آيد، مردم بسياري را براي عزاداري به خيابانها مي‌كشاند .
پيشنهاد:
از آنجا كه هييأت مذهبي بيده، مراسم عزاداري روز عاشوراي حسيني را در قسمتي از خيابان (محل حسينيه قديم) برگزار مي‌كنند، براي استفاده هر چه بيشتر مردم و عدم تداخل و ارائه‌ي هر چه بهتر برنامه‌هاي هر هيأت، در نظر گرفتن يك مكان مجتمع براي عزاداري همه‌ي هيئات در روز عاشورا، ضروري مي‌نمايد. اميد است در آينده‌ي نزديك، با كمك خيرّين و مشاركت تمام هييأت محل اين مشكل نيز برطرف گردد.
در پايان از تمامي مردم خون گرم و مهمان نواز بيده و مسئولين هيأت مذهبي خصوصاً پيرغلامان عزيز كه ما را در ارائه‌ي گوشه‌اي از آداب و رسوم عزاداري اين محل ياري دادند، كمال تشكّر و امتنان را داريم.
!سيّد مهدي پور جعفري فيروزآبادي
!حبيب خشايي
1- سيد عبدالعظيم پويا ،سيماي باستاني شهر ميبد،ص 131-127
2- ساختمان منشوري شكل كوچكي در ابعاد حجمي يك تا دو متر وارتفاع يك تا دو متر كه در نقطه‌ي مركزي حسينيّه (ميدان) ساخته مي‌شد وكاربرد‌هاي گوناگوني داشت.
