محكمترين استوانه اي كه جوامع اسلامي در طول تاريخ مي توانستند هميشه و در همه جا براي رفع مشكلات بدان پناه برند كتاب خدا و سيره پيامبر (ص) بوده است ، در ميان درياي علوم و حكمت متعالي اسلام گوهر ناب « وقف» براي تحقّق اين خواسته از جايگاه رفيعي برخوردار بود كه با توجّه به مشخصات و ويژگيهاي فقهي آن مي توانست تا ابد علاوه بر فراهم آوردن خيرات و مبرات بسيار ، برپايي مجالس و محافل عزاداري و ذكر مصائب ائمه اطهار (ع) را تضمين و استمرار بخشد و از نگراني علاقمندان و عاشقان حضرت سيد الشهداء (ع) در مورد موانعي كه دشمنان ايجاد مي كردند بكاهد و اين سرآغازي مقدّس براي پيوند موقوفات با خون پاك شهداي كربلا گرديد.
بي ترديد وقف و ايقاف از بركت نهضت خونين كربلا ابعاد تازه و اوجي آسماني يافته و به چشمه جوشان و پر نور شهادت و ولايت پيوند خورده زيرا سرور شهيدان با بذل خون پاك و ايثار همه هستي خويش چشم اندازي الهي از اين سنّت محمّدي (ص) را گشوده و راه رسيدن انسانهاي آگاه جهان به ملكوت اعلي و جوار رحمت حق را با وقف جان و مال رهنمون گرديدند. دشمنان حق و انسانيت به خاطر رضاي تمايلات پست و شيطاني خويش مذبوحانه تلاش مي نموده اند كه حماسه جاوداني قيام حسيني را محو كرده و بر پيكر نهال برومند اسلام ضربات مهلكي وارد آورند ليكن شيفتگان ارزشهاي والاي انساني و عاشقان راه خاندان عصمت و طهارت براي زنده نگهداشتن هميشگي خاطره و ثمره قيام خونين كربلا معجزه آسا به وسيله اي ارزنده و دائمي همچون پديده وقف دست يافتند كه تا قيامت همه ساله ، همه ماهه و يا هر هفته و هر روز با يادآوري و ذكر وقايع كربلا و عاشورا دلهاي افسرده و بيروح را به تاب و طپش واداشته و بر جانهاي سوزان و قلبهاي آكنده از غم اين فاجعه عظيم مرهم عشق نهند و آه هاي توفنده مظلومان تاريخ و آناني كه از حسرت نبودن در صحنه پيكار و جانبازي دشت نينوا همواره د رخروش و هيجان بوده اند را آتشين تر گرداندند. اين دلباختگان امامت و شهادت با وقف اموال خويش بعنوان پشتوانه هاي مادي و معنوي تداوم نهضت اسلامي رسالت خود را انجام داده و با برپايي مجالس عزاداري آمادگي خويش را براي حضور در صحنه هاي مبارزه با ستمكاران تاريخ حفظ نمودند شرح جانبازيها و ايثارگريهاي شهداي گلگون كفن كربلا افشاي ستكاريهاي يزيديان ، رسوا نمودن توطئه هاي مهاجمين به ارزشهاي اسلامي و به طور كلي آشنايي با تاريخ ،فلسفه و علوم اين مكتب انسان ساز ، موجب گرديد كه جنبش ها و نهضت هاي رهايي بخش اسلامي در طول دورانهاي مختلف هرچند گاهي كاخهاي ستم را واژگون و تار و پود آنان را از هم بگسلانند بهمين مناسبت در سرزمين شهيدپرور ايران تعداد بسيار زياد و غير قابل احصائي از موقوفات به اشكال گوناگون و تنوع فراوان كه در تمامي دنيا بي نظير است پديد آمد كه اين خود گوياي علاقه و عشق عميق مردم اين آب و خاك به دين مبين اسلام و خاندان رسالت و امامت و تداوم خط سرخ شهادت ميباشد.
هرچند قصه هاي مربوط به چگونگي پديدآمدن هر يك از اماكن وقفي ، در ذهن بسياري از مردم فراموش شده ، امّا واقعيت اين است كه اين قصه ها ، تاريخ يك نسل ، يك منطقه و يا گاهي تاريخ يك قوم را در خويش دارند ، همچنين مصارف معين شده در برخي از وقفنامه ها آنقدر زيبا و ظريف و بيانگر روح لطيف انساني و واقفان نيكوكار آنان مي باشندكه هنوز هم پس از گذشت سالها و قرنها خواندن آنها آدمي را از اين همه شكوه و عظمت روح ياريگر آنان به وجد مي آورد و از طرفي اشك بر چشمان ما جاري مي سازد كه چگونه وجدان بيدار و آگاه و طبع لطيف آنان حتي كوچكترين نيازهاي روز جامعه خود را نيز از نظر دور نداشته است.
وقف بر تعزيه داري ، روضه خواني و طبخ آش در طول سال و به مناسبتهاي ايام مختلف ، بخصوص تاسوعا و عاشورا از جمله مصارفي است كه واقفين بمنظور زنده نگهداشتن حماسه ، نهضت و فرهنگ عاشوراي حسيني تعيين و درآمد رقباتي از موقوفات را جهت مصارف مذكور در نظر گرفته اند بطوريكه قريب به 70/. از موقوفات استان يزد به ويژه شهرستان ميبد وقف بر مصارف مذكور گرديده است. در متون تعدادي از وقفنامه ها شاهد اين خواهيم بود كه واقفين متوليان را موظّف به برپائي مراسم ذكر مصائب كربلا ، روضه خواني ، تعزيه داري و اطعام و ضيافت آش گندم كه همان آش حسين(ع) مي گويند ا زعزاداران را نيز نموده-اند يا بصورت مطلق آنهم بيشتر با قيد زمان و مكان در بعضي از وقفنامه ها حتي مكان طبخ را آش خانه هاي احداثي مورد نظر معرفي نموده اند.
اما از آنجائيكه وقتي سخن از وقف به ميان مي آيد ، در ذهن بسياري از مردم، تنها موقوفاتي در زمينه روضه خواني و اطعام مستمندان تداعي مي شود و ديگر جنبه هاي سازنده وقف مورد غفلت قرار مي گيرد. لزوماً بايد يادآوري كرد كه جريان بالنده وقف تنها منحصر به اين امور نيست و مي توان مواردي همچون ايجاد بيمارستانها و مراكز آموزشي و يتيمخانه ها، ساخت پل ها و ترميم راه ها و … تشويق مبتكران و مخترعان ، اعطاي جوايز به دانش آموزان و دانشجويان ممتاز و يا كاركنان نمونه ، ازدواج جوانان ، تهيه جهيزيه دختران بي بضاعت و صدها نمونه از اين قبيل مصارف نيازهاي روز جامعه را زير عنوان وقف گنجاند و به عنوان يك فرهنگ ارزنده ، در جامعه رواج داد. در بين موقوفه هاي اسلامي ، حتي براي دانه پرندگان آزاد در روزهاي برفي زمستاني وقف هايي وجود دارد ، در چنين شرايطي كه حمايت از حيوانات هم در حيطة وقف مي گنجد ، مسلماً حمايت از انسانها و ايجاد روح برادري و يگانگي در آنها و ترويج فرهنگ اسلامي جهل ستيزي و دانش آموزي جايگاه والايي در فرهنگ وقف دارد. با ملاحظه وقفنامه ها به خصوص اوقاف شيعه اين تنوع به خوبي مشاهده مي شود. گاهي در يك وقفنامه مصارف بسيار متعدد و متنوعي به چشم مي خورد كه حاكي از انديشة بلند و دورنگري و فرهنگ بالاي واقفان آنهاست. امّا ناگفته نماند كه به رغم مزاياي بي شماري كه وقف دارد ، متأسفانه فرهنگ وقف در جامعه ما دچار غربت و انزوا شده است و هرچند كه در چند سال اخير كارهاي زيادي در زمينه وقف و موقوفات انجام شده است كه وقف را در جامعه تا اندازة زيادي رواج داده است ، ليكن مسلماًٌ كافي نيست و هنوز جايگاه واقعي خود را پيدا نكرده است.
مردم ما بطور سنتي با وقف مأنوسند و ما بايد اين اُنس را عميق تر و با نوعي از آگاهي و بصيرت همراه كنيم. به نظر من اوّلين قدم در رواج فرهنگ بالنده وقف در بين مردم آن است كه موقوفات ، آن گونه كه شايسته و بايسته است اداره شوند ، يعني عوايد وقف بر اساس آنچه در وقفنامه ها درج شده و مدّ نظر واقف بوده است ، به مصرف برسد. اين كار ، باعث اطمينان و اعتماد افراد نيكوكار و علاقه مند به وقف مي شود و آنها را در اين راه ثابت قدم مي دارد. اصولاً وقفنامه ، اساسنامة صرف درآمد ها و عوايد موقوفات است و چگونگي تحصيل درآمدها و انجام هزينه هاي مدّ نظر واقف را مشخص مي كند. كوشش كاركنان سازمان اوقاف و امورخيريه براين است كه موقوفات در همان چارچوب وقفنامه ها به مصرف برسند و از برخورد سليقه اي با آنها جلوگيري شود. لازم است مردم را به نحو مقتضي در جريان كارهاي مربوط به وقف گذاشت تا بدانند كار خيري كه انجام مي شود ، برخاسته از چه فرهنگي و براساس چه انگيزه اي است و چه آثار و بركاتي را مي تواند به همراه داشته باشد. اين انگيزه ها را مي توان از متون وقفنامه ها استخراج كرد و به زبان روز به نسل حاضر و نسلهاي آينده انتقال داد. بسياري از وقفنامه ها حاوي عبارات ادبي بسيار بلند و محتوايي غني و جامع هستند. اساساً موضوع وقف مي تواند دستمايه آثار هنري از قبيل داستان ها و مجموعه تلويزيوني و فيلم هاي سينمايي قرار بگيرد كه اين خود ، در شناساندن وقف بسيار مؤثر خواهد افتاد. بر ادبا و شعرا و داستانسرايان و نويسندگان است كه هنر خدادادي خود را در اين مسير ارزشمند نيز بكار گيرند كه ترويج وقف و تبليغ و تثبيت اين فرهنگ كمتر از اصل وقف و اوقاف نيست. و لذا بر عامّه مردم است كه موقوفات را صيانت و حفظ نموده ، بر متصرفين و مستأجرين است كه حقوقات وقف را كما هوحقّه پرداخت و بر ادارات اوقاف و متوليان است كه از چپاولگري و خيانت به موقوفات جلوگيري و دراجراي نيّات واقفين خيرانديش كوشا باشند ، بديهي است چنانچه مسئولين و عامه مردم موقوفات را حمايت شايسته و مضاعف ننمايند متصرفين و مستأجرين در پرداخت مال الاجاره و حقوقات حقّه وقف مسامحه ، كوتاهي و حتي خداناكرده خودداري نمايند ادارات اوقاف و متوليان همه در امورات موقوفه بر اثر قلّت و يا كمبود درآمد قادر به اجراي نيات واقفين نيكوسرشت نگردند به مرور زمان اين سنّت نبوي و ميراث ارزشمندي كه پدران به دست ما سپرده اند رو به نابودي رفته و در تاريخ به عنوان خيانت در امانت ثبت خواهد شد پس اين تهديد را جدي بگيريم و تمهيداتي انديشه كنيم. روحانيت معزّز ، رسانه هاي گروهي ، اساتيد دانشگاهها ، فرهيختگان و پژوهشگران با معنويّت بيشتري آنچنان كه درخور شأن اين سنّت حسنه است برخورد نموده و مؤمنين بيداردل را از منافع آن آگاه ساخته و آنان را تشوق و ترغيب در سهيم شدن اين امر خير نمايند. باشدكه هركس بهر طريق ممكن در راستاي احياء و بقاي موقوفات گامي مؤثر برداشته و بدينوسيله باقيات الصالحاتي ارزنده از خويش به جاي نهاده و موجبات اعتلاي هرچه بيشتر جامعه اسلامي را فراهم آورند.
محمدجواد عرفان فر
