حسن زارع ده آبادی

حسن، شمر حسین(ع)

هنر شبیه خوانی، نمایشی آیینی – مذهبی وآفریدۀ مردم ایران زمین است و در آفرینش آن فقط فرهنگ وتمدن ایرانی نقش داشته است. این نمایش در مقیاس جهانی خلق شده و به هیچ وجه نمی توانیم،وجود مؤثر تمدن ایرانی در شکل گیری این هنر مقدس را منکر شویم.رنگ ولعاب ایرانی بودن در نوشتن نسخه های شبیه خوانی، نوع پوشش، حرکات، اشعار، رجز خوانی، جنگ افزارهاو… به خوبی نمایان و مشخص است. آنچه امروز به عنوان میراثی معنوی به دست ما رسیده، دارای ساختاری بسیار قوی و محکم است که هر چه در آن جست وجو می کنیم ، هر روز به نکته ای جدید دست پیدا خواهیم کرد . با اینکه این هنر هم اکنون دستخوش تغییرات غیر تخصصی زیادی شده، آنچه به جا مانده نیز استخوان بندی محکمی دارد. یکی از بزرگترین عواملی که در حفظ و ترویج شبیه خوانی مؤثر واقع شده ،مردمی بودن و خود جوش بودن آن است . شاید در هیچ جای این کرۀخاکی نمایشی را نتوان پیدا کرد که در زمان واحد پیر و جوان به تلاش و تکاپو بیفتند که از مکان تا مستمع را برای برگزاری نمایشی آیینی آماده کنند.شبیه خوانی میراثی است که با خون دل هزاران نفر در نسل های قبلی ،هم اکنون مانند درّی گرانبها در دستان ما قرار دارد . این نمایش اگر با رویکردهای جامعه شناسی، زبان شناسی، گویش شناسی ، صنایع ادبی، هنر های فونتیک و دراماتیک، چهره پردازی ، روانشناسی و امثال آن نگریسته شود، حرف های زیادی برای گفتن و دلالت های فراوانی برای آموختن دارد.

حال که میراثی به این قوّت، زیبایی، تنوع و جذابیت به دست ما رسیده باید از خود بپرسیم که چگونه فرزندی برایش بوده ایم؟ آیا توانسته ایم آن گونه که باید از این هنر مقدس و اصیل ایرانی مراقبت کنیم؟ چقدر برای ترویج و زنده نگه داشتن آن وقت و هزینه صرف کرده ایم؟چند تکیه و حسینیه تخصصی جهت شبیه خوانی که در همه ایام سال این نمایش آیینی – مذهبی در آن برای عموم به اجرا درآید در نظر گرفته ایم ؟ تا چه اندازه به فکر تربیت کودکان خود بوده ایم و استعداد یابی کرده ایم تا بتوانیم این میراث گرانبها را به نسل های بعدی برسانیم؟چند مرکز تخصصی شبیه خوانی به منظور جمع آوری نسخه ها و شیوه های متنوع اجرای آن راه اندازی کرده ایم ؟ تا چه اندازه به بُعد هنری آن توجه داشته ایم؟ کـدام پیر غلام یا پیشکسوت شیبه خوانی را تکریم کرده ایم ؟ در حالی که شهر باستانی میبد سرشار از این پتانسیل ها و استعداد های بالقوه است به همین منظور به سراغ یکی دیگر از مردان بزرگ تعزیه میبد که الآن 81 سال از سن او می گذرد و اکثر اوقات عمر خود را در این عرصه صرف نموده و زحمت های فراوانی را متحمل شده، رفته ایم تا اوضاع تعزیه میبد را ا ز زبان وی جویا شویم . او کسی نیست جز حاج حسن زارع معروف به حسن شمر که آوازه تعزیه خوانی او به گوش همۀ ما خورده است. وی در این عرصه شهرت خاصی دارد و در یک کلام حسن ، شمر حسین(ع) است . گفتگوی ذیل چکیده ای از تجربه ها و خاطرات 65 ساله او است .

لطفاً خود را برای خوانندگان هلال غم معـرفی کنید؟

بنده حسن زارع ده آبادی (معروف به حسن شمر) فرزند رضا نوۀ ملا عبدالحسین متولد 1308 دارای 9 فرزند 5پسر و4 دختر هستم که یک پسرم به درجه رفیع شهادت نایل شده است.

شغل شما چیست ؟ و تحصیلات شما در چه حدی است؟

تاکنون شغل های گوناگونی از قبیل رنگ رزی – حلاجی – کار در کویت- راننده کامیون ده چرخ و فعلاً خاور دارم. سواد خواندن و نوشتن دارم بدون اینکه استادی داشته باشم و مدرسه بروم خودم یاد

گرفتم  و دست خط بنده نیز خط سیاقی است .

چگونه به تعزیه خوانی گرایش پیدا کردید ؟

سیزده ساله بودم که شبی خواب دیدم در حسینه بزرگ ده آباد بود که سید محمود گلاب که شاه نسخه خوان بود، نسخه ای به من داد و گفت: بخوان گفتم: که نمی توانم بخوانم گفت: برو پایین انبار، نسخه را شستشو بده بعد بخوان. رفتم نسخه را شستم دیدم نوشته « الا وارث والد هفت و چهار » پدرم گفته بود ببینید حسن در خواب دارد شمری می خواند. بیدار که شدم عشقم کشید که بروم شمری بخوانم همه هم می گفتند این پدر بزرگش ملا عبدالحسین است چطور می خواهد برود شمر شود . خلاصه رفتم نزد حاجی ملا حسین او مرا قبول نکرد زیرا او شاگرد زیاد داشت. نسخه خوان های قدیم هم نسخه به کسی نمی دادند دیگر کم کم مرا پذیرفت و هر نسخه ای هم که یکدفعه می نوشتم و می خواندم حفظ می شدم و الآن هم تمام تعزیه ها را از حفظ دارم و اصلاً سواد خواندن و نوشتن نداشتم و الآن هم خطم بد نیست . از قدیم الا یام تا کنون اشقیاء خوان بوده ام چون صدایم برای اشقیاء خوانی خوب است.

مشوقان شما در این امر چه کسانی بودند و اولین کسی که شما را راهنمایی کرد چه کسی بود؟

کسی مرا تشویق نکرد خودم با سعی و تلاش و پشتکار شروع کردم و راهنمای من حاجی ملا حسین بود و احترام خاصی به او داشتم و الآن هم دارم و برایش طلب آمرزش می کنم و هر کجا تعزیه می خواندیم پاکتم را به او هدیه می دادم.

اولین تعزیه را در کجا خواندید و چه نقشی را اجرا نمودید؟

اولین تعزیه را در حسینیه امامزاده سید صدرالدین قنبر در نقش شمر خواندم.

قبل از شما کسی از بستگانتان شبیه خوان بودند؟ خیر

بهترین تعزیه خوان های عصر شما چه کسانی بودند؟

بهترین تعزیه خوان ها سید محمود گلاب ،حاج آخوند ملا هاشم ،رضا مندلی ده آبادی ، سید آقا گلاب،حاج غلامحسین مقنی باشی ، اسد ملا علیرضا ،حاجی فرهاد،حاجی اکبر

بفرمایید از محضر کدام یک از اساتید تعزیه میبد بهره مند شدید؟

استاد من امام حسین(ع)بود، عرض کردم خوانندگی من نظر لطف خود امام حسین (ع) بود، حاج ملا حسین ده آبادی حق استادی به گردن بنده دارد و بنده نسخه ها را به صورت پنهانی از خانمش می گرفتم و بدون اینکه بفهمد می نوشتم و حفظ می کردم و به خانواده اش تحویل می دادم.

 بفرمایید چند سال است که شبیه می خواندید؟ و در طول این سال بهترین کسی که در مقابل شما نقش آفرینی کرده است کیست؟

حدود شصت و پنج سال شبیه خوانی کردم که شصت سال به صورت ثابت با حاج غلامحسین مقنی باشی با هم بودیم و بهترین کسی که در مقابل من نقش آفرینی می کرد حاج غلامحسین بود.

زیرا در مقابل او حس خوانندگی در من ایجاد می شد . افراد زیادی در مقابل من می خواندند ولی حاج غلامحسین چیز دیگر بود ما دو تایی همیشه با هم بودیم زیرا در کُشتی هم پهلوان با پهلوان کُشتی می گیرد.

عکس العمل مردم در خصوص احترام و اعتقاد به تعزیه خوان های امام حسین(ع) چگونه بود؟

مردم احترام خاصی برای ما قایل بودند و الآن نیز به برکت امام حسین(ع) ما را مورد لطف خود قرار می دهند.

آیا گروه تعزیه خونی ثابتی هم داشتید ؟

بله گروهی تشکیل شده بود از تعزیه خوان های نخبه شهرستان که در حسینیه های میبد –تفت- اردکان- نایین انجام وظیفه می کردیم.

به نظر شما یک تعزیه خوان خوب باید چه خصوصیاتی داشته باشد؟

تعزیه خوان در کل باید پاک باشد ،چشم پاک باشد،دستش پاک باشد،اشعارش را درست بخواند ،از حفظ بخواند ،حسود نباشد،دم گرم داشته باشد.

در هنگام اجرای تعزیه چه احساسی دارید؟ آیا حال خاصی بر شما حاکم می شود؟

وارد حسینیه که می شوم فقط نظرم به امام حسین (ع) است و کاری ندارم نسخه خوان کیست و کاری به حواشی ندارم، فقط اگر کسی اشتباه بخواند سریعاً تذکر می دهم.

آیا نسخ تعزیه را از حفظ می خوانید؟

کلیه اشعار تعزیه را از حفظ می خوانم و علاوه بر نسخه های تعزیه اشعار حافظ،سعدی ،خیام از حفظ دارم قصه های قرآن ،تاریخ پیغمبران و … را هم مطالعه کرده ام و الآن هر روزه اوقات فراغتم را به مطالعه می پردازم.

نسخه های تعزیه را از کجا تهیه کرده اید؟

نسخه ها را از همه جا تهیه می کردم. زیرا هر جایی نسخه های مخصوص خودش داشت .نسخه بفروییه با ده آباد فرق داشت .نسخه عقدا با بشنیغان متفاوت و گاهی هم خودم نسخه ها را اصلاح می کردم.

به نظر شما تعزیه یک شغل است یا هنر؟ تعزیه از همه لحاظ هنر است .

گفتید که تعزیه خوانی یک هنر است آیا اسلوب های این هنر در میبد تا کنون حفظ شده است؟

خیر متأسفانه هر کس هر چه می خواهد می خواند نسخه های قدیمی فراموش شده است. تعزیه فقط تعزیۀ قدیم .

به نظر شما برای اینکه تعزیه به نحو احسن برگزار شود چه کارهایی باید انجام شود ؟

عرضم به حضور شما در قدیم افراد با عشق در این عرصه پا می گذاشتند و کار می کردند و تمرین می نمودند. وقت می گذاشتند. نسخه ها را حفظ می کردند. طبال با عشق طبالی می کرد و آموزش می دید. ولی امروز افراد به دنبال صرفۀ اقتصادی هستند و هر کار که درآمد بیشتری دارد دنبال می کنند .و نکته دیگر اینکه بعضی از افرادی که در این عرصه پا می گذارند؟ مغرورند. مثلاً اگر در اول کار بگویی نقش سکینه را اجراکن و یا نقش های ابتدایی دیگر، قبول نمی کند.

زیباترین خاطره شما در تعزیه خوانی چیست؟

زیباترین خاطره من زمانی است که در تعزیه خوانی در مقابل حاج غلامحسین اکبر بحر طویل می خواندم و در شبیه حمزه وقتی با یکدیگر نبرد می کردیم.و خاطراتی دیگر از قبیل پرت شدن از اسب در حسینیه بزرگ فیروزآباد وقتی اسبم زمین خورد از اسب پرت شدم سریع بلند شدم و اسب دیگری سوار شدم که وقتی یک دور،دور کَلَک گشتم هنوز هنوز اسب قبلی از زمین بلند نشده بود و نیمی از مردم اصلاً نفهمیدند.خدایش بیامرزد حاج ولی دشتی هی مرا می بوسید و گریه می کرد می گفت این ها نظر کسی دیگر است .و خاطره دیگر اینکه یکدفعه غلام دو طفل شده بودم حاج غلامحسین اکبر چوب از دستش جدا شد به فرق من خورد چوب دو تا شد ولی مشکلی برای من پیش نیامد.

علاوه بر تعزیه در نمایش یا  فیلم هم هنر نمایی کرده اید؟ تا کنون فقط تعزیه خوانده ام .

به نظر شما شیوه تعزیه خوانی میبد در مقایسه با شیوۀ تعزیه خوانی نقاط دیگر کشور کمبودی دارد؟

خیر، شیوۀ تعزیه خوانی میبد از بهترین شیوه های تعزیه و عزاداری است. تعزیه خوانی دیگر شهرستان ها نمایش است تعزیه نیست.

 به نظر شما مهمترین عامل در جذب مخاطبین در تعزیه خوانی چیست؟ وتعزیه خوان چه کارهایی باید انجام دهد تا مخاطب را جذب خود کند؟

شمشیر بازی و اسب سواری به صورت تند و تیز،و مهمترین عامل حفظ خوانی و ایجاد هیجان و هیبت است.

در ایام قدیم روند اجرای تعزیه چگونه بود؟ لطفاً تفاوت آن را با امروز شرح دهید؟

روند اجرای تعزیه در قدیم جامع و کامل بود و اشعار و حرکات درست اجرا می شد و تعزیه خوان ها هم مخلص تر بودند ولی امروزه تعزیه میبد دچار تغییر شده و نقش ها به نحو احسن اجرا نمی شود. بعضی از آقایان درست نمی خوانند زیرا تلاش نمی کنند و پشتکار ندارند و بچه خوان ها هم بلند پرواز هستند و در عین حالی که می خواهند نقش های مهم را ایفا کنند نسخه ها را از حفظ نمی خوانند.

جوانان نو آموز چگونه می توانند تعزیه را یاد بگیرند تا به یک تعزیه خوان کار کُشته تبدیل شوند؟

باید یک محلی مشخص شود تا تعزیه خوان ها در آن محل به صورت هفتگی دور هم جمع شویم. تکبر و غرور را کنار بگذاریم و پیشکسوتان تعزیه هم بیایند نسخه ها را جمع آوری کنیم ،اصلاح کنیم و جوانان هم یاد بگیرند .

با توجه به اینکه شما بیشتر در نقش شمر هنر نمایی کرده اید هنگام اجرای تعزیه شهادت در قتلگه چه حسی دارید؟

درقتلگه عذاب وجدان می دارم زیرا کار شمر کار غلط و بی حرمتی به سیدالشهداء بود. هنگام اجرای این برنامه از امام حسین می خواهم گناهان من را ببخشد – نمی خواهم سر امام را ببرم- موقعی که سر در گوش امام می گذارم گریه می افتم زیرا آن موقع امام حسین(ع) در حال دعا کردن برای امتش بود.

نحوه  تأثیر گذاری تعزیه در افراد چگونه است؟

تعزیه تأثیر تعلیمی،تربیتی،اجتماعی بر روی افراد دارد، زیرا کلیه ماجراها اتفاق افتاده به تصویر کشیده می شود. همان طور که می دانیم شنیدن کی بود مانند دیدن.

مشکلات تعزیه میبد را بیان کنید؟

مشکل تعزیه میبد نداشتن تعزیه خوان پا برجا و با پشتکار قوی است. تعزیه خوانان قدیمی عشق و شور دیگری داشتند ولی متأسفانه امروزه افرادی پا به عرصه تعزیه می گذارند که بعد از یکی دو سال با تعزیه خداحافظی می کنند.

عملکرد مسئولین شهرستان جهت زنده نگه داشتن این هنر مقدس و اصیل ایرانی چگونه بوده است؟

مسئولین شهرستان به غیر از راه اندازی چند سوگواره تعزیه کار دیگری انجام نداده اند و بنده به سهم خودم از آنها راضی نیستم، چون این فرهنگ میراث گذشتگان است. میراث فرهنگی ، ادارۀ ارشاد و همه آنها باید برای آن دل بسوزانند.

نظر شما در خصوص راه اندازی مرکز تخصصی شبیه خوانی در خصوص جمع آوری نسخ قدیمی و آموزش تعزیه در میبد چگونه است؟

بنده بارها گفته ام که تمام پیشکسوتان تعزیه خوانی و کلیه کسانی که این حرفه را دوست دارند باید به صورت هفتگی در یک منزلی یا حسینیه ای دور هم جمع شوند و هر کس یک نقشی را اجرا کند ولی متأسفانه مهمترین عامل که مانع این تجمع و همبستگی است تکّبر و غرور بعضی از آقایان است .بنده حاضرم تمام نسخه هایی که در طول 70 سال جمع آوری کرده ام در اختیار جوانان تعزیه خوان بگذارم ولی متأسفانه بعضی از آنها از روی غروری که دارند به ما مراجعه نمی کنند و بهانه می کنند که قدیمی ها نسخه ها را در اختیار ما نمی گذارند .یک کلام بگویم این نسخه ها را من نبایست با خود به گور ببرم و دست خطی هم که نوشته ام تمام به خط سیاقی است و اگر من مُردم کسی نمی تواند این خط را بخواند.

وضعیت کنونی تعزیه خوانی میبد را چگونه ارزیابی می کنید به نظر شما وضعیت کنونی رضایت بخش است؟

البته بنده جا دارد تشکر کنم از کلیه نوکران امام حسین(ع) و خادمین اهل بیت و تمام کسانی که این راه را ادمه می دهند و چراغ امام حسین(ع) را روشن نگه می دارند. به نظر من وضعیت کنونی تعزیه در میبد نسبتاً بد نیست و دوستان تعزیه خوان تقریباً خوب اجرا می کنند ولی متأسفانه بعضی از نسخه ها را نمی خوانند و بعضی هم اصلاً دنبال پیشرفت در این عرصه نیستند. در زمان قدیم وقتی سکینه خوان وارد حسینیه می شد اول نوحه می خواند بعد پیش مجلس می خواند تمام این اصول را رعایت می کرد ولی امروزه رعایت نمی شود. مزه شبیه خوانی هم در بچه خوان و افراد خرد سال است ولی متأسفانه امروزه اصلاً نوجوانان نمی آیند تعزیه بخوانند و بعضی از آنها هم که می آیند زود می خواهند نقش های مهم را ایفا کنند و نکته مهم دیگر اینکه امروزه موسیقی تعزیه میبد را نابود کرده است و با رواج دادن طبل ها و شیپور های جدید، طبل پوست که از صنایع دستی و یکی از تولیدات بومی میبد بود خانه نشین کردند .

وظیفه مردم و مسئولین هیأت ها در خصوص زنده نگه داشتن هنر تعزیه چیست؟

مردم و مسئولین باید مشوق جوانان در این عرصه باشند و پدر و مادر ها باید جوانان خود را امر کنند جهت زنده کردن این هنر،زیرا امام خمینی (ره) فرمود :این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است.

آخرین اجرای تعزیه شما کی وکجا بوده است؟

آخرین تعزیه خوانی بنده در آخر ماه صفر 1388 هـ.ش در شهیدیه بوده است که هر سال بنا به در خواست مکرر مردم شهیدیه در تعزیه خوانی آنجا شرکت می کنم.

تا کنون چند دفعه به مدینه و کربلا و مشهد مشرف شده اید؟

7 مرتبه کربلا 6 مرتبه مدینه و مشهد مقدس هم بی نهایت

توصیه شما به جوانان تعزیه خوان و کسانی که در دستگاه امام حسین(ع) خدمت می کنند؟

در یک کلام بگویم در دستگاه امام حسین(ع) دو رنـگی ممنوع و پاک بودن شرط است .

در جوانی پاک بودن شیوۀ پیغمبـری است                       ور نه هر گبری به پیری می شود پرهیزکار