محله ده آباد:
شهر باستانی میبد به فاصلۀ 50 کیلومتری شمال غرب شهر یزد در میانه دشتی موسوم به یزد – اردکان بر دامنه یک بستر طبیعی با شیبی از جنوب به شمال واقع شده است .
ساختار کهن شهر میبد شامل سه بخش کهندژ، شارستان و بیرونه ها ( ربض) است.
بیرونه ها مجموعه هسته های جمعیتی بیرون از حصار شارستان بودند که حیات اقتصادی شارستان به وجود آنها بستگی داشت و هر یک به لحاظ کالبد شهری و اجتماعی دارای ساختاری مستقل و منحصر به خود بودند،اما به لحاظ سیاسی تحت مدیریت و سازماندهی ارگ (هسته مرکزی شهر ) اداره می شدند.
با فراهم شدن امنیت و رشد جمعیت ، گسترش بیرونه ها در دوره های تاریخی با بهره برداری بهینه از بستر طبیعی ،در بخش هایی صورت گرفته که امکان دسترسی به آب آسان تر است.
بشنیغان، فیروزآباد، مهرجرد، بارجین و بیده اولین بیرونه های شهر هستند که بر اساس شواهد تاریخی دارای پیشینه ای بسیار کهن می باشند.
و اما بیرونه ده آباد که به همراه بفروئیه ، قدمتی بسیار کهن تر از کالبد موجود داشته اند و هر دو بر اثر حادثه طبیعی سیل در یک دوره به طور کامل نابود و اهالی آن متفرق شده اند. بر اساس اسناد مکتوب تاریخی، ده آباد و بفروئیه در نیمه قرن نهم( هـ .ق)به فاصله کمی از محل سیل زدۀ قبلی از نو بنیان گذاشته شده اند.
بیرونه ده آباد در فاصله زیادی از شمال شارستان قرار گرفته و نزدیک ترین مسیر ارتباطی آن با میبد مرکزی از طریق مهرجرد و به واسطۀ دو مسیر صورت می گیرد . مسیر تله پتکی از گذری به همین نام در شمال مهرجرد آغاز شده و تا مرکز محله آسیاب ده آباد ادامه می یابد . مسیر دوم مسیر قلعه است که از بر شمالی قلعه مهرجرد آغاز شده و تا حسینیه محله بالای ده آباد ادامه پیدا می کند.
در غرب ده آباد مسیلی وجود دارد که ده آباد اولیه بر اساس منابع تاریخی و نقل قول های شفاهی،در آن سوی این مسیل متمرکز بوده و پس از جاری شدن سیل و نابودی محله قدیم ،اهالی آن به سمت دیگر رودخانه کوچ کرده،در آن ساکن شده و ده آباد فعلی را بنیان نهاده اند.
از آبادی قدیم تنها یک مسجد و یک آب اانبار به نام «ده نو» باقی مانده است .مسجد ده نو که مسجد جامع ده آباد قدیم محسوب می شده با وجود اینکه در طی زمان فرسوده شده ، مورد علاقه شدید مردم ده آباد است و با توجه به تکنیک های ساختمانی و طرح معماری می توان آن را به قرن هشتم(ه.ق) نسبت داد.مسجد ملا شفیع (1272 ه.ق) ،آب انبار محله بالا (1184 ه.ق) و مجموعه خانه های موسی بیکی از جمله عناصر معماری با ارزش ده آباد هستند که در میان سه محله بالا،پایین و آسیاب پراکنده شده اند(1).
تاریخچه عزاداری ده آباد
سابقه عزاداری و برگزاری آیین های سوگواری امام حسین(ع) در محله ده آباد دست کم به زمان ساخت حسینیه(میدان) در این محله باز می گردد. چنانکه از اسناد تاریخی و تابلو های شناسه نصب شده در میدان های محله ده آباد بر می آید ، زمان تأسیس حسینیه ها در ده آباد به دوره صفویه باز می گردد که این خود گواه بر قدمت برگزاری آیین های سوگ حسین در محله ده آباد است.
آنچه در این نوشتار تحت عنوان مراسم عزاداری در ده آباد به بررسی آن می پردازیم بنا بر سیره ای که در شمارگان قبل و دیگر محله های شهر به آن عمل نمودیم، ابتدا بازخوانی و کنکاش در سبک و سیاق و شیوه های برگزاری آیین های سوگواری ماه محرم در زمان های قدیم است و در کنار آن به نحوه برگزاری مراسم در زمان حال می پردازیم.
آنچه در ادامه می آید نه در جایی ثبت شده و نه منبع و مأخذ مکتوبی دارد،بلکه نسل های پی در پی بر اساس مشاهداتشان نقل قول کرده اند و امروز ما آنها را از زبان کهن سالان این محل و البته به صورت مکتوب فرا روی مشتاقان فرهنگ عامه و علاقه مندان به بررسی سیر تحول و تطوّر آیین های سوگواری امام حسین (ع) در کهن شهر میبد و محله ده آباد می گذاریم تا پنجره ای باشد هر چند کوچک به سوی گشودن افق های تازه تر
محرم در ده آباد:
برگزاری مراسم ماه محرم در ده آباد همانند دیگر محله های شهر دارای پیش نیاز هایی بوده است که فراهم آوردن این مقدمات از چندین روز مانده به محرم شروع می شد.
تأمین سوخت جهت روشنایی محل عزاداری یکی از مقدمات بود که به دو صورت انجام می گرفت :
مراسم شاخ شاخ که بر اساس آن تعدادی از اهالی با در دست داشتن بیرقی در کوچه پس کوچه های محل حرکت می کردند و با خواندن اشعار ذیل مقداری از هیزم مورد نیاز را از منازل اهالی جمع آوری می کردند.
شاخ شاخ درمنه
هیزم تو خونه خرمنه
هر که (هر کس )که شاخی بدهد
خدا مرادش بدهد …
شیوه دیگر برای تأمین سوخت این بود که تعدادی از جوانان محل، شب های محرم بعد از پایان مراسم عزاداری به بیابان های اطراف می رفتند و سوخت مورد نیاز را جمع آوری و به وسیله چهارپایان تا محل حسینیه حمل می کردند.
از دیگر ملزومات و پیش نیازهای برگزاری مراسم ماه محرم آذین بندی حسینیه و نخل آن است که با تشریفات خاصی صورت می گرفت.
آب و جارو زدن حسینیه به عنوان مکان برگزاری مراسم و سیاه پوش کردن آن ، نصب علم ها بر فراز تکیه و مسیرهای منتهی به حسینیه، مهیا کردن وسایل پذیرایی از عزاداران ،آماده نمودن ابزار و ادوات تعزیه خوانی مانند طبل ها، شیپور وغیره از دیگر مقدمات برگزاری مراسم ماه محرم بود.
نخل حسینیه بزرگ ده آباد که به گفتۀ سالمندان محلی نخل بزرگی هم بوده در حدود سی سال پیش مستهلک شده و کارایی خود را از دست داده است و متأسفانه بعد از آن هم نخلی جایگزین آن نشده است و امروزه حسینیه ده آباد از معدود حسینیه های شهر است که فاقد نخل می باشد.
در گذشته نخل را با تزئیناتی مانند آیینه ،سرو،شمشیر و علم آذین می بستند و شب های محرم این نخل بر دوش جوانان محل در حسینیه چرخانده می شد و شور و حال عجیبی در میان عزاداران به وجود می آورد.
میدان (حسینیه) بزرگ ده آباد:
برگزاری مراسم عزاداری شب های محرم علاوه بر اینکه در هر سه محله ده آباد به صورت مجزا و در میدان هر محله صورت می گرفته ، به صورت متمرکز در میدان بزرگ ده آباد برگزار می شد و حسینیه بزرگ از زمان قدیم تاکنون به عنوان حسینیه اصلی ده آباد پذیرای عزاداران هر سه محله بالا،پایین وآسیاب است. لذا با توجه به این موضوع که بررسی مراسمی که در هر یک از محلات سه گانه ده آباد به صورت مجزا برگزار می شود ،خود نیاز یه تحقیقی جامع و مستقل و نوشتاری کامل و جداگانه دارد ،در این مقال آنچه را که تحت عنوان مراسم عزاداری ده آباد و با مشارکت هیأت های هر سه محله در حسینیه بزرگ اجرا می شود، مورد بررسی قرار می دهیم . قدمت حسینیه بزرگ
ده آباد بنا بر اسناد تاریخی و تابلوی شناسه میراث فرهنگی به عصر صفویه باز می گردد و شامل مجموعۀ میدان با طرح چهار ضلعی و طاق نماهای(2) نه چندان عمیق در دو طبقه ،آب انبار و اطاقی به عنوان انبار که در ضلع شرقی حسینیه قرار دارد.
خوشبختانه میدان بزرگ ده آباد از معدود میدان های قدیمی شهر است که ساختمان آن؛ به جز در مواردی اندک مانند مسقف شدن آن با سازه های فلزی یا تعمیر و بازسازی کلک (3)(kalak) وسط میدان با سنگ گرانیت و مصالحی که به هیچ عنوان تناسبی با شکل زیبا و سنتی بنا ندارد؛ دچار تغییر عمده ای نشده است.
شب های محرم:
آیین های سوگواری ماه محرم در حسینیه بزرگ ده آباد از شب اول محرم و صرفاً با عزاداری هیأت های محله بالا و پایین شروع می شود و جمعیت عزادار در قالب هیأت های حسینی ، فاطمیه و سیدالشهدا به عزاداری می پردازند .در گذشته مراسم عزاداری در حسینیه بزرگ از شب پنجم آغاز می گردید.
هر محرم در نجف این لاله ها سر میزند
حضرت زهرا شکایت نزد حیدر می برد
کُشت فرزند مرا شمشیر لعین نابکار
آه و واویلا سکینه دست بر سر می زند
شایان ذکر است برنامه عزاداری هیأت سیدالشهدا ده آباد به صورت مراسم سنگ زنی (جغجغه ) است که هر شب و به شکلی زیبا در قالب قرائت نوحه ای مناسب با حرکات منظم سنگ زنان این هیأت اجرا می شود و یکی از برنامه های جالب توجه است که در ده آباد برگزار می گردد.
مراسم سنگ زنی در گذشته های نه چندان دور با نوحه ای بسیار زیبا و دلنشین تحت عنوان پیش در آمد مراسم، آغاز می شد که متأسفانه امروزه کمتر از آن استفاده می گردد:
رخصتی خواهم من از حُضّار این مجلس تمام
تا کنم بر روی اهل مجلس ماتم سلام
اوّلا بر ذات پاک احمد مرسل سلام
بعد از آن بر آن شهید نیزه و خنجر سلام
بعد بر فوج ملائک و رسولان گرام
بر عزاداران سبط ساقی کوثر سلام
رخصتی خواهم من از حضار این مجلس تمام
می فرستم هر زمان ساعت به ساعت زین مقام
تا زمین کربلا شد پایتخت این امام
السلام ای شیعیان، شد کربلا دارالسلام
ای سر دور از بدن بر ماه رخسارت سلام
ای شهید بی کفن بر بی کسی هایت سلام
حرکات منظم، متغیر و بسیار زیبای سنگ زنان و آهنگ های دلنشین نوحه هایی که حقیقت مصائب کربلا را در قالب اشعاری سوزناک بیان می دارد، چشم هر بیننده ای را خیره می کرد.
بعد از اجرای نوحه ابتدایی که هر شب در شروع مجلس خوانده می شد، اشعاری به مناسبت آن شب ارائه می گردید و در پایان برنامه سنگ زنی،هر شب نوحه دوازده امام زینت بخش بزم عزای سوگواران امام حسین بود:
خداوندا به حق آل یاسین
به حق حضرت ختم النبیین
به حق شافع روز قیامت
علی آن سرو گلزار امامت
به حق فاطمه خاتون محشر
ببخشا جُرم امت در قیامت
به حق صاحب درد و الم را
گل باغ علی یعنی حسن را
به خون نا حق شاه شهیدان
شفا ده درد جمله دردمندان
بیامرز والدین جمله حضار
ز مردان و زنان تعزیه دار…
مراسم عزاداری در شب های محرم به همین منوال ادامه پیدا می کند و هیأت های عزادار به سینه زنی ، نوحه خوانی و سنگ زنی می پردازند.در گذشته خواندن اشعار دو دستگی همانند دیگر محلات قدیمی شهر در ده آباد نیز مرسوم بود و قرائت اشعاری جانسوز به صورت دست جمعی و در قالب دو دسته از عزاداران به صورت جواب در جواب حال و هوای عجیبی به مراسم می داد.
بهار گریه هست و شور و شین است شفاعت روز محشر با حسین است
محرم آمد و فصل عزا شد خزان گلشن آل عبا شد
زمین وآسمان و کوه و صحرا همه در ماتم فرزند زهرا
محرم آمد و فصل عزا شد خزان گلشن آل عبا شد
شب سوم محرم، ورود کاروان ابا عبدالله به سرزمین نینوا:
شاه شهدا وارد صحرای بلا شد
این دشت بلا خیز پر از ناله و آه شد
گفتا شه لب تشنه بگیرید در اینجا
از پشت شتر بار که منزلگه ما شد
***
شاه مظلومان رسیدند تا به دشت کربلا
می شنیدند هر به سنگی ناله وا حسرتا
از برای مشک آبی حضرت عباس را
در زمین کربلا کردند دو دست از تن جدا
برگزاری مراسم تا شب پنجم به همین صورت ادامه دارد، اما از شب پنجم به بعد با اضافه شدن هیأت های قمر بنی هاشم و ابوالفضلی محله آسیاب شور بیشتری به خود می گیرد و هر چه به شب های تاسوعا و عاشورا نزدیک تر می شویم بر شکوه و عظمت آن افزوده می گردد.
اکبر خونین کفنم وای وای
یوسف گل پیرهنم وای وای
ترک سفر کن علی اکبرم
خاک دو عالم ننما بر سرم
تازه جوانم علی جانم علی
شایان ذکر است بر اساس یک سنت دیرینه از شب پنجم محرم مراسم تعزیه خوانی نیز به دیگر مراسم عزاداری افزوده می شود و گروه تعزیه خوانان ده آباد از شب پنجم تا عاشورای حسینی به ترتیب مجالس تعزیه خوانی حضرت مسلم بن عقیل (ع) مجلس تعزیه خوانی دو طفلان مسلم (ع) ، حربن یزید ریاحی(ع) ، حضرت علی اکبر (ع) و در شب تاسوعای حسینی تعزیه حضرت عباس (ع) را به نمایش می گذارند،که در این میان تعزیه حضرت ابوالفضل (ع) در شب تاسوعا از شهرت خاصی برخوردار است و مردم
ده آباد با عشق و علاقه خاصی این مراسم را که تا سپیده دم عاشورا ادامه می یابد، همراهی می کنند. گفتنی است در این تعزیه هنگامی که حضرت عباس (ع) عازم میدان می شود تعداد زیادی گوسفند نذری به نیت آقا اباالفضل العباس (ع) پیش پای اجرا کننده نقش عباس ذبح می شود که گوشت آن ما بین نیازمندان و مردم محل تقسیم می گردد.
شب عاشورا :
امشب شب عاشورا شد کار حسین مشکل
فردا چه کند زینب با این همه خون دل
گفتا شه مظلومان با خواهر خود زینب
فردا نبود فرصت، شد وقت وداع امشب
در گذشته بعد از پایان مراسم معمول عزاداری در حسینیه بزرگ، مردم عزادار به حسینیه محله بالا می رفتند و شب را در آنجا با آماده کردن تدارکات روز عاشورا به صبح می رساندند.
با طلوع خورشید خونین عاشورا، عزاداران طی مراسم خاصی به اتفاق یکدیگر به طرف حسینیه بزرگ حرکت می کردند .در این مراسم طبال ها و شیپور زنان پیشاپیش جمعیت و پشت سر آن ها
دسته ای از مردم عزادار که سادات محل پیش قراولان آنها بودند با روی دست گرفتن قرآن و خواندن اشعاری نغز از مسیر کوچه پس کوچه های محل به سمت حسینیه بزرگ طی مسیر می کردند
سلطان دین بی یاور است یا ا…
تنها میان لشکر است یا ا…
از بی کسی تکیه به نیزه داده
ذکرش به هل من ناصر است یا ا…
بعد از ورود این دسته از عزاداران،
کُتل ها (kotal) وارد میدان می شد که طی آن صحنه هایی از وقایع صدر اسلام تا عاشورای حسینی به صورت نمادین به نمایش گذارده می شد. پس از اجرای این برنامه دسته زنجیر زنان به صحن حسینیه آمدند و به نوحه خوانی و عزاداری
می پرداختند . نزدیک اذان ظهر مراسم تعطیل می شد و مردم پس از اقامه نماز جماعت برای صرف ناهار به منزل یکی از اهالی خیّر می رفتند و در آنجا از عزاداران پذیرایی می شد.
بعد از ظهر عاشورا از زمان قدیم تا به حال تعزیه شهادت امام در محل حسینیه بزرگ برگزار می شود. با اتمام مجلس تعزیه و پس از اقامۀ نماز مغرب و عشاء مراسم شام غریبان از محل حسینیه بزرگ شروع می شود و جمعیت عزادار با حرکت در مسیر کوچه ها و خواندن اشعاری به مناسبت،در منزل کسانی که در آن سال دچار مصیبت شده و فردی از افراد خانواده شان را از دست داده اند ،حاضر می شوند و برای شادی روح متوفی فاتحه ای می خوانند و طلب آمرزش می کنند.
دسته شام غریبان دست آخر به مزار محله می رسد و در آنجا با زیارت اهل قبور مراسم خاتمه می یابد . در سال های اخیر بعد از شام غریبان ، عزاداران در منزل یکی از اهالی میهمان خوان پُر برکت ابا عبدا… الحسین(ع) هستند.
در گـذشته مراسم تعزیه خوانی ده آباد تا شب سیزده ادامه داشت و به ترتیب مجالس تعزیه یوسف(ع) ، حضرت رقیه (س) و شب سیزدهم محرم، تعزیه شهر شام (فرنگی) خوانده می شد .در حال حاضر بعد از عاشورا تعزیه خوانی تمام
می شود ولی عزاداری هیأت های محلی تا سیزده ادامـه دارد.
دوران زنی:
در گذشته یکی از برنامه های جالب توجهی که در حاشیه مراسم عزاداری ده آباد برگزار می شد مراسمی با عنوان دوران زنی بود که در روز تاسوعای حسینی و با مشارکت عده ای از مردم محل صورت می گرفت. این مراسم با هدف جمع آوری کمک های مردمی برای تامین مخارج مراسم عزاداری صورت می گرفت و طی آن جمعیت با دور زدن در سطح محله و خواندن اشعاری مخصوص به جمع آوری نذورات مردم می پرداختند.
ما محبان علی امروز دوران می زنیم
تیغ بر فرق یزید نامسلمان می زنیم
مانده عباس علی تنها در پای علم
این علم ها سرنگون شد یا رسول ا… ببین
هیأت های ده آباد:
اولین هیأت محله ده آباد در سال 1353 (هـ .ش) با نام هیأت حسینی ده آباد شروع به کار کرد.از جمله اقدامات فرهنگی و مذهبی این هیأت علاوه بر عزاداری دهه محرم برگزاری مراسم جشن میلاد امام حسین (ع) و ابوالفضل(ع) از سال 64 تا کنون است . هیأت حسینی دارای کاروان زیارتی مشهد مقدس است که همه ساله در فصل تابستان عازم زیارت علی بن موسی الرضا (ع) می شود.
دومین هیأت ده آباد ابوالفضلی است که بعد از هیأت حسینی در همان سال 53 تأسیس گردید .میزبانی پنج شب تعزیه خوانی ،میزبانی هیأت ها در شب ششم محرم و سفر به مشهد مقدس از اقدامات این هیأت است.
هیأت بعدی فاطمیه است که در سال 1364 شروع به کار کرده است .میزبانی هیأت ها در صبح روز تاسوعا،عزاداری دهه اول محرم و برگزاری مراسم روز شهادت حضرت زهرا(س) از فعالیت های هیأت فاطمیه ده آباد است.
چهارمین هیأتی که در ده آباد شکل گرفته،سال 1368 و با نام هیأت قمر بنی هاشم ده آباد است.از اقدامات فرهنگی و مذهبی این هیأت می توان به میزبانی هیأت ها در شب هفتم محرم ،مراسم نخل برداری ظهر تاسوعا و سفر به مشهد مقدس اشاره نمود.
هیأت سیدالشهدا دیگر هیأت ده آباد است که در سال 1372 تأسیس شده و مراسم سنگ زنی ده آباد را این هیأت اجرا می کند. برگزاری مراسم جشن میلاد امام رضا (ع) ،حضرت علی وامام جواد(ع) و میزبانی هفت شب تعزیه خوانی در ایام محرم از جمله برنامه های این هیأت است.
هیأت شاهزاده علی اکبر(ع) ده آباد نیز در سال 1372 تشکیل شده و میزبانی هیأت ها در شب پنجم محرم ،برگزاری مراسم سفره حضرت ابوالفضل(ع) در شب چهارده محرم و سفره حضرت رقیه(س) در شب پانزدهم از اقدامات خوب این هیأت است.
هیأت حضرت علی اصغر(ع) در سال 1372 تأسیس شده و برگزاری جشن میلاد حضرت علی اصغر(ع) ،تولد حضرت مهدی(عج) و طبخ آش حسین در اولین پنج شنبه محرم از برنامه های این هیأت است.
آخرین هیأتی که در ده آباد شکل گرفته،هیأت قاسم بن الحسن(ع) است که در سال 1378 فعالیت خود را آغاز کرده و عزاداری شب های محرم ،برگزاری سفره و سفر به مشهدالرضا از جمله اقدامات این هیأت است.
کاروان ها:
در کنار هیأت های عزاداری مذکور محله ده آباد دارای دو کاروان نیز می باشد که کاروان انصارالحسین به عنوان اولین کاروان کار خود را در سال 1380 آغاز نموده است. این کاروان همه ساله در روز دوم محرم از میدان گلها به حرکت در می آید و از مسیر خیابان پاسداران و گذر از مزار ده آباد به حسینیه بزرگ می رسد و برنامه نمادین ورود کاروان ابا عبدا…(ع) به سرزمین کربلا را به نمایش می گذارد . از دیگر برنامه های کاروان انصار اجرای مراسم روز اربعین حسینی با برنامه های جابر و عطیه، بشیر، دروازه ساعات و… است. تشییع نمادین جنازه امام رضا(ع) در آخر ماه صفر توسط بانوان و گلباران آن و اجرای تعزیه امام رضا(ع) در میدان بزرگ ده آباد و مراسم سالروز شهادت حضرت زهرا(ع) از دیگر برنامه های مفید و قابل توجه کاروان انصارالحسین ده آباد است.
دیگر کاروان محله ده آباد کاروان عقیله العرب است که در سال 1383 تأسیس شده و همه ساله برنامه خود را در روز دوازدهم محرم از مسجد عشرت آباد شروع می کند و با نمایش صحنه هایی از وقایع صدر اسلام تا عاشورای حسینی به صورت کُتل بر روی دهها دستگاه تریلی ، از مسیر خیابان پاسداران ، خ درویشی و خ امام به حسینیه بزرگ ده آباد می آید و در آنجا برنامه های متنوعی را اجرا می نماید که قابل توجه است.
در پایان این نوشتار بر خود لازم می دانم از همکاری اهالی خوب ده آباد به ویژه آقایان محمد حسین زارع (محمد حسین کاظم) که در ارائه اشعار قدیمی مرهون حافظه قوی ایشان هستم، میرزا محمد حسنی که در ارائه اطلاعات مربوط به حسینیه و طبل و تعزیه از ایشان کمک گرفتم ،حاج حسن زارع(حسن شمر) مطلع به احوالات تعزیه خوانان و بالاخص دوست عزیزم آقای طالب حسینی که وظیفۀ دشوار هماهنگی ها و جمع آوری اطلاعات مربوط به هیأت ها را انجام دادند،صمیمانه تشکر و قدر دانی نمایم.
پی نوشت ها:
(1) کهن شهر کویر، لیلا ذاکر عاملی و گروه مولفان. پایگاه پژوهشی میبد. 1385.
(2) در اصطلاح محلی به آن تقّا (Tagha) گفته می شود و محلی است برای نشستن افراد و بهره برداری از مراسم هایی که در میدان برگزار می شود و دارای کارکردهای دیگری نیز می باشد.
(3) ساختمان منشوری شکل که در نقطۀ مرکزی میدان ساخته می شد و دارای کارکردهای گوناگون از جمله محل روشن کردن آتش جهت روشنایی حسینیه ، در شبیه خوانی اسب ها به دور آن می گردند و محلی برای اجرای قسمت هایی از مراسم شبیه خوانی و…. است.
