ابوالفضل رشیدالدّین میبدی
بیش از نیم قرن از چاپ نخستین مقالات تحقیقی که غبار گمنامی را از چهره مفسر بزرگ قرآن، ابوالفضل رشیدالدّین میبدی یزدی، زدود نمی‌گذرد. در طی این مدت کوتاه تلاش پژوهشگران و اندیشمندان بزرگ عرصه‌ی علم و ادب فارسی باعث شد بخشی از ابهامات زندگی این قرآن شناس بزرگ از میان رخت بر بندد و در نتیجه تفسیر گران سنگ کشف‌الاسرار وعده‌الابرار او چون ستاره‌ای درخشان در آسمان علم و ادب ایران بدرخشد و روز به روز بر فروغش افزون گردد.
دوران زندگی میبدی :
چندانکه از محتوای سه مقاله (احتمالی در باب مؤلف کشف الاسرار، دختر میبدی و سنگ قبر برادر مؤلف کشف الاسرار) نوشته یزد شناس نامی ایرج افشار برمی آید، وی در اواخر قرن پنجم در میبد یزد به دنیا آمده است. آوازه و شهرت پیر هرات یا توجه و علاقه فرمانروایان خراسان به گسترش ادب فارسی او را بدان سامان کشانده است و مدت زیادی را در هرات زیسته است. (برخی واژگان هروی راه یافته در تفسیر کشف‌الاسرار مؤید این گفته است) وجود نسخه های متعدد کشف‌الاسرار در خراسان و بویژه افغانستان و بر آرامگاه پیرهرات در گازرگاه، نشان از این دارد که تفسیر را در همان هرات نوشته است و حتی یک برگ از این تفسیر در میبد و یزد دیده نشده است.
با پیدا شدن نسخه‌های متعدد کشف‌الاسرار، اندک اندک نام، کنیه و القاب ابوالفضل میبدی براهل پژوهش روشن شد. در نسخه خطی دکتر حسین مفتاح که اکنون در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است، نامش بدین قرار است:
رشیدالدّین، فخرالاسلام، معین السنه، عزالشریعه، رکن‌الطائفه، کهف‌الطریقه، ابوالفضل‌احمد بن ابی سعد بن محمدبن احمد مهریزاد المیبدی
آثارمیبدی: (اعم از منسوب یا غیر منسوب )
1- کشف‌الاسرار وعده‌الابرار
2- کتاب الفصول
3-اربعین
4- طبقات الصوفیه
آثاری که نامی از کشف‌الاسرار برده اند:
شاید نخستین جایی که بتوان ادعا کرد نامی از کشف‌الاسرار می‌برد، تذکره الاولیاي عطار نیشابوری می باشد.
در نسخه شرح المخلص فی الهیئه تألیف قاضی‌زاده محمد بن موسی رومی در سده 9 و10 ق نامی از تفسیر الشهاب میبدی آمده است که مشخص نیست چه کتابی است.
چند فهرست قدیمی دیگر نیز نامی از کشف‌الاسرار می برند که بدین صورت است:
1- کشف‌الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار (سید اعجاز حسین بن محمد نیشابوری کنتوری)
2- هدیه العارفین (ذیل کشف الظنون) (اسماعیل پاشا بغدادی)
3-الذریعه الی تصانیف الشیعه (آقا بزرگ تهرانی )
سخنوران و متون ادبی که نامی از کشف الاسرار برده اند :
1- فرید الدین عطار نیشابوری (منطق الطیر)
بردلش کشف کی شود اسرار
هر که راضی شود ز مغز به پوست
2- فخرالدین عراقی (کلیات عراقی)
هم عمل، هم علم با هم یار داشت
هم عیان کشف، هم اسرار داشت
3- حافظ شیرازی (دیوان)
روی خوبت آیتی از لطف بر ما کشف کرد
زان سبب جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما
ز مصحف رخ دلدار آیتی بر خوان
که آن بیان مقامات کشف و کشاف است
4- ریاضی یزدی
به میبد ابوالفضل عارف نوشت
به جان «کشف الاسرار» فرقان یزد
5- میر جلال الدین کزازی
به میبد بیایم مگر مرد درد
که دل خسته آمد ز دیو و ددم
که جامی زخمخانه میبدی
رهاند به یکبارگی از خودم
6- سعید بلاغی
نپاشد کاش از هم بند بند دست معماری
که می سازد برای باغ دانش چهار دیواری
…… دگر فرزند پاک دامن میبد رشیدالدین
که بر جانش ز خورشید ادب تابید انواری
سنگ قبر برادر مؤلف کشف الاسرار :
در بعضی از مساجد، مخصوصاً مساجد آبادیهای میبد و رستاق (بشنیغان، مجومرد، بیدک) مشاهده شده که سنگ قبرهای خوش نقشی مزین به خطوط کوفی و ثلث که اکثراً مربوط به قرن ششم هجری است به جای لوحه محراب در دیوار نصب گردیده‌اند و با این تمهید از خطر نابودی در امان مانده اند.
یکی از این سنگ قبرها، سنگ شکسته‌ای است در محله کوچک، که قبل از انتقال به مسجد در باغی مشهور به باغ حاجی آقا بابا بر روی نهر آبی قرار داشته است و از آن پل ساخته بوده‌اند. دو طرف پایین این سنگ شکسته و از بین رفته است. این سنگ به ابعاد 80×60 سانتیمتر دارای خطوطی از آیات قرآنی در حاشیه (دو تا کوفی و یکی نسخ گونه) و چهار عبارت در زمینه است.
عبارت مربوط به نام صاحب قبر چنین است:
هذا قبر الشیخ الزاهد، الامام السعید العالم، موفق الدین ابی جعفر بن ابی سعد بن احمد بن مهریزاد رحمه ا… علیه و نور قبره فی صفر سنه سبعین و خمسائه. عمل محمد
دختر ابوالفضل رشیدالدین میبدی :
بعد از پیدا شدن سنگ قبر برادر مؤلف کشف الاسرار اینک سنگ قبر دخترش را که در محراب ایوان تابستانی مسجد جامع میبد نصب است توصیف می کنیم. این سنگ دارای سه حاشیه دور تا دور و یک پیشانی مستطیل و یک پیشانی مثلثی شکل است و در آنها آیات قرآن حک شده است. هذا قبر السعیده فاطمه بنت الامام سعید، رشیدالدین ابی الفضل بن ابی سعد بن احمد مهریزاد رحمه ا… علیها توفی فی جمادی الاولی سنه اثنی و ستین و خمسائه. با بدست آمدن این سنگ تاریخی مدرک تازه‌ای مربوط به نسبت و تایید زادگاه صاحب تفسیر که میبد یزد است در اختیار محققان قرار گرفت. شاید اگر بیش از این در خاک میبد و خاک جای بزرگان این منطقه کاوش شود، سنگ مزار رشیدالدین هم بدست آید.
مزار میبدی:
در بیرون دروازه‌ي جنوبی شهر قدیم میبد و نزدیک کهندژ، محوطه بزرگ نقاره خانه با مجموعه‌ای از بناهای تاریخی (مسجد، خانقاه، آرامگاه و…)قرار داشته است. میبدیان مزار رشیدالدین را جایگاه گنبد سلطان رشید می دانند.
سلطان رشید نام گنبد بلند و با شکوهی بود که به گفته شاهدان عینی تا 50 سال پیش در مجموعه بناهای فرسوده محوطه نقاره خانه میبد در عرصه‌ای به وسعت 8000 متر مربع بر پا بوده است.
از این بنا تا سال 1355 ستون و محراب رفیعی بر جا مانده بود که آن هم با بی‌خردی دست اندر‌کاران و با قدرت بولدوزر از میان برداشته و زیر آسفالت خیابان مدفون شد. و امروز جز عکسی از آن نمانده است علاوه بر واقیعت های عینی یاد شده، این محوطه تاریخی در فرهنگ مردم میبد و روایات اساطیری محلی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. چنانچه گفته‌اند در روزگار قدیم همواره مشایخ و مریدانی از اکناف عالم برای زیارت سلطان رشید به میبد می‌آمدند.
! سید منصور امامی میبدی
