روان شناسان، جامعه شناسان و مسئولان هر جامعه اي در جست و جوي راه هايي براي افزايش ضريب امنيت اجتماعي و كاهش بزهكاري و آسيب هاي اجتماعي و نيز ايجاد بسترهاي لازم براي هويت پذيري و جامعه پذيري از سوي نسل هاي نوجوان و جوان جامعه مي باشندزيرا بزهكاري مي تواند جامعه را با مشکلاتی چون كاهش همبستگي و اتحاد ملي و بحرانهای اجتماعي و فرهنگي و فقدان امنيت لازم مواجه نمايد. از اين رو آنان همواره در اين انديشه و تفكر هستند كه راهكارها و ساز و كارهايي را بيابند كه موجبات افزايش ضريب امنيت اجتماعي و كاهش آسيب هاي اجتماعي را فراهم آورد.
با تحقيقات و پژوهش هاي انجام شده اين مطلب اثبات شده است كه گروه هاي مذهبي و اصولاً افراد مذهبي كمتر در ميان ايشان بزه هاي اجتماعي گسترش و يا رواج مي‌يابد هم چنين تحقيقات نشان مي‌دهد كه در برخي از فصول بزهكاري افزايش و يا كاهش مي يابد. از اين رو بر تأثير عوامل محيطي و آب و هوايي بر نوع رفتار آدمي تحقيقات علمي فراواني انجام شده است. آنان هم چنين دريافتند كه حتي زمان ها و مناسبت هاي مذهبي تأثير شگفتي در نحوه برخوردهاي اجتماعي افراد غيرمذهبي داشته است و حتي كساني كه غيرمذهبي به شمار مي آيند در زمان هاي مشخصي چون ماه رمضان و ایام محرم از رفتار متعادل تري نسبت به ماه هاي ديگر برخوردار بوده اند. به سخني ديگر تحت تأثير رفتار عمومی جامعه قرار گرفته و به نوعي هماهنگي با اكثريتي دست مي يابند كه پاي بند به اصول مذهبي هستند. از اين رو اعمال جمعي در برخي از زمان ها حتي در گروه ها و افراد غيرمذهبي نيز تأثيرگذار مي باشد. اين نگرش بر پايه رويكرد كاركرد گرايانه به مسايل مذهبي انجام شده و مي شود . از اين رو باز خواني ماه محرم با توجه به رويكرد كاركرد گرايانه مي تواند به عنوان ابزاري مفيد و سازنده و مثبت در ارتقاي ضريب امنيت اجتماعي و كاهش بزهكاري همگان را كمك و ياري كند.
امنيت اجتماعي زماني افزايش مي يابد كه قانون به عنوان فرهنگ عمومي پذيرفته شود و وجدان و فطرت بشري خود به عنوان پليس در جامعه عمل كند و هركس خود پليس و مجري درستي اجراي قانون شود. اين ممكن نيست مگر آن كه از روش دين بهره جست. دين محاسبه گري و مهار و كنترل نفس را به خود بشر واگذار مي كند و پيش از آن كه ديگري درنظر آيد خدا و محاسبه وجدان و فطرت پا در ميدان مي گذارد. از اين روست كه مسأله تقوا به عنوان ساز و كاري دروني و مديريت كنترل اجرايي قوانين در انسان مؤمن عمل مي كند. فرهنگ عاشورايي به جهاتی اين را تحقق مي بخشد؛ زيرا ارزش هاي ديني را در انسان تقويت و جايگزين ارزش هاي نابهنجار و غيرديني مي كند.
فرهنگ عاشورايي مجموعه اي از باورها، اعمال و رفتاري است كه به تعبير استاد شهید مرتضی مطهري(ره) تجسم بخشي عيني اسلام مي باشد . به اين معنا كه در فرهنگ عاشورايي اسلام تجلي عيني و تجسم واقعي يافته است و همه عناصر اصلي اسلام در آن به روشني آشكار شده است بي آن كه امكان تحريف در اصل محتوا امكان پذير باشد. چنين مجموعه اي مي تواند شرايطي را فراهم آورد تا انسان بتواند هويت خود را در آن بيابد و به جايگاه واقعي خود به عنوان انسان، مسلمان و شيعه دست يابد.
در محرم به عنوان ظرف زماني عاشورا مردم انگيزه بيش تري مي يابند تا خود را مديريت كنند و بر پايه قوانين اسلام و هنجارهاي آن عمل نمايند. همين مسأله به معناي كاهش بزهكاري و افزايش ضريب امنيتي جامعه مي شود؛ زيرا قوانين اسلام در حوزه رفتارها چيزي جز هنجارها و رفتارهاي قانوني نيست. اين گونه است كه بيشتر مردم در چارچوب قانون عمل مي كنند. اين وضعيت ديگران را نيز وا مي‌دارد كه در اين مدت خود را كنترل و مهار نمايند و حتي بزهكاران در اين زمان دست از بزه مي شويند
شعایر و مناسکی که در ایام محرم به کار می‌رود، بخشی از مجموعه آداب و رسومی است که در کل‌ّ جامعه دینی همراه با مراسم اعیاد و سوگواری‌ها به کار می‌رود و کارکرد آن بخشی از کارکرد کل‌ّ آداب و مناسک و شعایر دینی است. آداب و رسوم مربوط به ایام محرم، ، دارای ابعاد متعدّدی است و کارکرد متعدّدی دارد: مثلاً اعمال دینی از قبیل نمازخوانی، حضور در جماعت، وضوداری، ریش‌گذاری، پوشیدگی، یادآوری نام خدا، توسل به ارواح اولیای دین، و تلاش برای قرب به خدا، تحصیل رضا و طلب حلال و رعایت مسائل مربوط به مَحرم و نامَحرم، که در دین مطرح است، در این ایام به طور محسوسی برجسته می‌شود. تجارب روزمره ما نشان می‌دهد که در این ایام، مردم اصرار دارند نماز صبح‌شان قضا نشود، آب که می‌خورند تعمد دارند نام حضرت سیدالشهداء(ع) را به زبان بیاورند. بنابراین، به یک تعبیر، می‌توان گفت که محرّم موجب بازیابی هویت دینی ما است افراد سعی می‌کنند هویت دینی خود را باز یابند و یا مجدداً آن را بازآفرینی کنند علاوه بر این‌که باطنشان دینی است، ظاهرشان را هم شریعت فرابگیرد و نمود اجتماعی پیدا کند.
از نظر اخلاقی، محرّم و تاسوعا و عاشورا کارکرد مثبتی برای جامعه دارد، از جمله، کارکرد محسوس رشد جنبه‌های عاطفی افراد جامعه و انگیزه‌های دگرخواهانه. نوع رفتار ما در مجالس، حالت رسمی خشک، سرد و البته احترام‌آمیز دارد. ولی در مجالس حضرت سیدالشهداء و مجالس سینه‌زنی، و نوحه‌خوانی امام حسین(ع)، رفتارهای ما صمیمی و غیر رسمی می‌شود، در غذا، در چای، در آب، ما نوعاً دیگران را مقدم می‌داریم و انگیزه‌های غیرخواهانه و فراموش کردن خود و خودیت ما، نمود پیدا می‌کند. در نتیجه این نوع رفتارها، جنبه‌های عاطفی افراد شرکت‌کننده در آن مراسم تقویت می‌شود و هم‌سازی عمومی و انسجام و یکپارچگی بیشتری پدید می‌آید. کارکردهای اخلاقی برای دوام و بقاء حیات اجتماعی ما فوق‌العاده مهم‌ّاند.
اما کارکرد اجتماعی و جامعه‌شناختی محرّم و صفر آن است که افراد را به شیوه خاصی جامعه‌پذیر می‌کند، آموزش‌های دین‌خواهانه غیررسمی به فرزندان ما می‌دهد، بچه‌ها از شب اول محرّم، لباس مشکی می‌پوشند و به سینه‌زنی می‌روند، نوحه می‌خوا نند، عَلَم بر می‌دارند، در دسته‌جات شرکت می‌کنند و بدین ترتیب نسل جدید، اجتماعی و جامعه‌پذیر می‌شود. علاوه بر این، محرّم زمینهء توبه افراد فاسد و مفسد را فراهم می‌کند، افراد ناسازگار را سازگار می‌کند، افراد نابهنجار را بهنجار می‌کند و بزهکار و منحرف را اصلاح می‌کند، بعضی‌ها در عزای سیدالشهداء(ع)، قسم می‌خورند و توبه می‌کنند و می‌بینیم که مجرم، فاسق و فاسد تغییر رفتار می‌دهند. بنابراین از نظر اجتماعی، این ایام و این مراسم، موجب بهنجار شدن و جامعه‌پذیر شدن افراد می‌شود، انسان‌ها الگوها و هنجارهای جامعه دینی را فرا می‌گیرند و در این ایّام ممارست می‌کنند. از نظر حقوقی، نرخ آسیب‌های اجتماعی به طور معمول در این ایّام کاهش محسوسی می‌یابد. آن مقداری که اطلاعات و ارقام به ما می‌گوید، آمار جرم و جنایت و بزهکاری در سطح جامعه 40 درصد تقلیل پیدا می کند.
از نظر فرهنگی نیز،موارد محسوسی که در بدو امر می‌توان دید این است که با آمدن ماه محرم، بلافاصله نمادها و نشانه‌ها و علایم حرمت‌گذاری و بزرگداشت شهدای عاشورا بر در و دیوار شهرها و روستاها ظاهر می‌شود و بر در خانه‌های افراد نیز پرچم عزا نصب می‌شود و افراد لباس مشکی می‌پوشند و همه آنچه که نماد این ماه محسوب می‌شود و بزرگداشت و احترام به واقعه عاشورا تلقّی می‌شود از در و دیوار جامعه نمایان می‌شود چنان‌که گویی، این مصیبت فردی و شخصی افراد جامعه است و به شخص آن‌ها ربط دارد. همه سعی می‌کنند با مال و جان و وقت و تغییر آرایش و رفتار، در چنین مراسمی سهیم باشند و بگویند که ما هم آماده احیای سنت‌های دینی هستیم.
در این ایام، علاوه بر رسم‌ها و نمادها، ارزش‌های سیاسی نظیر آزادی‌خواهی و آزاد زیستن نیز تقویت می‌شود، مثلاً، این فرمایش حضرت سیدالشهداء(ع) که ان لم‌یکن لکم دین و کنتم لاتخافون المعاد فکونوا احراراً فی دنیاکم ازضمیرناخود اگاه افراد جامعه به اذهان آن‌ها آورده می‌شود و تأکید می‌گردد. روحیهء عزّت و دلاوری تلقین اجتماعی می‌شود. دیگر ارزش‌ها هم که معمولاً در روزمرّگی زندگی ما مورد غفلت قرار گرفته است مجدداً به ذاکره جامعه می‌آید و تقویت و تثبیت می‌شود. دوست‌داشتن امامان(ع) که از زشتی بری‌ّاند، عدل دوستی، تنفّر از طاغوت و نظام‌های ظالمانهء طاغوتی، ظلم‌ستیزی و مبارزه با حاکمان و حکومت‌های نامشروع و هم‌چنین ترویج احکام اسلامی در خودآگاهی افراد تلقین می‌شود و در باورهای آن‌ها نفوذ می‌کند. ترغیب و تهییج گرایش عمومی به سوی یک نظام اجتماعی عادلانه و متوازن که همه اقشار و اقوام به طور برابر و متساوی بتوانند از منابع و مواهب خداوندی آن استفاده کنند از جمله کارکرد فرهنگی دیگر تاسوعا و عاشورا و محرّم است.
از نظر اقتصادی هم می‌بینیم که طیف وسیعی از جامعه درگیر نقل و انتقال مربوط به تغذیه و تدارک سوگواران می‌شوند. در هر محله، و شهر و استان، داد و ستدهای وسیعی صورت می‌گیرد. فروش مواد غذایی و کالاهای ویژه این ایام در بازار رونق پیدا می‌کند، مشاغل ویژه تولید و توزیع لباس‌ها و آلات و ادوات‌ِ اغذیه و اشربه، ظروف آشپزخانه، آب، چای، شربت و زنجیر و عَلَم و سِنج و طبل و دُهُل و پرچم و سربند و امثال آن رونق پیدا می‌کند. بنابراین، از نظر اقتصادی نیز، بخش وسیعی از جامعه، مهیّا و تجهیز می‌شوند تا بتوانند این مراسم را تدارک کنند. در واقع در این ایّام یک تدارک جمعی ملی صورت می‌گیرد.
یادآوری:
به يقين نقش اعتقادات مذهبي و باورهاي ديني دركاهش تخلف و جرم بركسي پوشيده نيست بنابراين بر مسئولان است تا با كارهاي فرهنگي درجامعه موجب تقويت باورهاي ديني و اعتقادات مذهبي افرادشده و درجهت پيشگيري از جرم و جنايت از آن بهره گيرند. درحقيقت ايجاد روحيه مذهبي، تقويت اعتماد به نفس، توجه به كرامت انساني، برخورد عاطفي و با محبت از روش هايي است كه هم موجب اعتماد و اطمينان مردم نسبت به مديريت امنيت اجتماعي و مسئولان مي گردد و هم درجهت كاهش بزه در جامعه بسيار مفيد است.
عبدالرسول دهقاني فيروزآبادي
