نامگذاری در روایات، بسیار جدی و پر اهمّیت جلوه گر شده است. در روایات، همانگونه که برای واجبات سفارش شده، برای نامگذاری فرزندان نیز سفارش شده است.
قرآن مجید نامگذاری اولیای خدا را، حق و وظیفه خداوند می داند. خاندان پیامبر نیز این سخن را تأیید نموده و نامگذاری را یکی از سنّت های الهی برشمرده اند.
پیامبر اکرم (ص) در نامگذاری امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و حضرت زینب (س) بر خداوند پیشی نگرفت و نامگذاری این بزرگواران را چنان مهمّ دانست که فرمود: من برای آنان نامی برنمی گزینم و این امر را به خدا وا میگذارم. خداوند با فرستادن جبرئیل ، نام برگزیدۀ خود را برای امام حسن (ع) «شُبَّر» معرفی فرمود که معادل آن به عربی «حسن» است. در نامگذاری امام حسین (ع) نیز همین ماجرا رخ داد و این بار نیز جبرئیل فرود آمد و «شبیر» را نام برگزیدۀ خداوند معرفی فرمود که برگردان عربی آن «حسین» است.
در نامگذاری زینب (س) ماجرا به همان شکل تکرار شد و خداوند نام زینب را برای آن حضرت برگزید.
نکته قابل توجه اینکه خداوند گاهی با الهام به قلب فردی با جاری نمودن نام برگزیده اش بر زبان کسی، نام های مورد پسندش را به انسان ها می شناساند. چنانکه امام محمد باقر (ع) فرمود: هنگامی که فاطمه (س) به دنیا آمد خداوند به فرشته ای وحی کرد تا نام فاطمه را بر زبان محمّد جاری کند.
نام خوب، نخستین نیکی پدر بر فرزند
امام رضا (ع) فرمود: نخستین نیکی پدر به فرزندش این است که نام خوبی برای او برگزیند. پس برای فرزند خود نام نیک برگزینید.
پیامبر اکرم نیز فرمود: نخستین هدیه و بخشش شما به فرزندتان، نام خوبی است که برای او برمی گزینید.
نام نیکو در قیامت
امام صادق (ع) فرمود: استَحسِنُوا اَسمَاءَکُم فَاِنَّکُم تُدعَون بِها یَومَ القیامَه.
نام خود را زیبا گردانید؛ زیرا روز قیامت با همین نام ها شما را صدا می زنند؛ فلانی برخیز! به سوی نور خود روان شو! فلانی برخیز؛ تو نوری نداری!
پرسیدن نام دیگران هنگام معاشرت
در اسلام سفارش شده نام وکنیۀ کسانی را که با آنان ارتباط دارید بپرسید و به یاد بسپارید. پیامبر اکرم (ص) فرمود: إذا اَحبَبتَ رَجُلاً فَاسألهُ عَنِ اسمِهِ وَاسمَ أبیهِ وَ عَشیرَتِهِ وَ مَنزِلِهِ فَإن کانَ مریضاً، عُدتَهُ و إن کانَ فِی حاجَةٍ أعَنتَهُ و إن کانَ غائِباً حَفِظتَهُ فِی أهلِهِ
هر گاه با کسی دوست شدی، از نام، نام پدر و خانواده و آدرس خانه اش پرس و جو کن، اگر بیمار شد از او عیادت کن، اگر نیازی داشت یاریش نما و اگر سفر رفت به خانواده اش سرکشی کن.
همچنین پیامبر اکرم (ص) فرمود: با هرکس که دوستی کردی، نام و نام پدرش را بپرس چرا که پیوند دوستی را استوارتر می کند.
روش اهل بیت در نامگذاری
امام صادق (ع) فرمود: هرگاه خداوند پسری روزی ما می کرد، نام او را تا هفت روز «محمّد» می گذاشتیم. اگر می خواستیم در روز هفتم آن را تغییر می دادیم و گرنه همان نام «محمّد» بر جای می ماند.
زنده ماندن آرمان بزرگان دین در سایۀ نامگذاری
نزد فرهیختگان دنیا، زنده نگاه داشتن نام مردان بزرگ جهان، جایگاه ویژه ای دارد.
بسیاری از اکتشافات و اختراعات علمی و فنّی، به نام کسی که آن را کشف و اختراع کرده نام گذاری می شود؛ تا نام آنان در تمام دنیا زنده بماند. اساتید، دانشجویان، مهندسین و کارگران فنّی، هر روز هزاران بار نام آنان را در تمام دانشگاهها، مراکز پژوهشی یا مؤسسات فنّی جهان بر زبان می آورند.
در برخی کشورها، شهرهای بزرگ را به نام مردان پرآوازۀ خود نامگذاری کرده اند. در برخی شهرها نیز، میادین و خیابانهایی به نام شخصیت های بزرگشان نامگذاری شده است. در کشور ایران، نام چند خیابان و میدان، به نام حافظ، سعدی، خیام، فردوسی، بوعلی، ابوریحان و دیگر مردان بزرگ نامگذاری شده و از این راه نام آنان جاودانه شده است.
یکی از راههای زنده نگاه داشتن نام پیامبر گرامی (ص) و دیگر پیشوایان دین (ع) نامگذاری فرزندان به نام آنان است.
پدر و مادری که به این وظیفه توجه دارند و کودک خویش را به نام یکی از مردان الهی نامگذاری می کنند، از سویی حقّ فرزند را هنگام گزینش نام خوب ادا کرده و آنان را از احساس حقارت دور داشته اند، و از سوی دیگر علاقۀ خود را به رهبران دینی خویش آشکار می نمایند که بی گمان در پیشگاه خداوند نیز پاداش می برند.
آسان ترین راه برای نشان دادن عشق به اهل بیت (ع) همیشه همراه داشتن نام آنان در همۀ زندگی است. دین اسلام بر پایۀ عشق و محبت بنا شده و دوستدار خاندان پیامبر (ع) بر اثر عشقی که به آنان دارد از آتش دوزخ در امان است و دشمن این خاندان (که بهره ای از دوستی آنان در دل ندارد) از بهشت محروم است.
نامگذاری به نام های مقدس محمّد و علی در میان خاندان پیامبر (ع) سنّت و روشی پسندیده بوده و پیروی از روش زندگی آنان، گامی مهم در تشیّع و پیروی واقعی از آنهاست؛ چرا که پیامبر فرمود: «شیعَتِنا مَن شَیَّعنا و تَبِعَنا فی اَعمالِنا» همانا پیرو ما کسی است که از کردار ما پیروی کند.
از سویی دیگر دشمنان اهل بیت (ع) نیز برای نشان دادن دشمنی خود، از رواج نام امیر مؤمنان (ع) جلوگیری می کردند و نام قاتل او را با افتخار برای فرزند یا غلام خود برمی گزیدند.
آثار معنوی نامگذاری خوب
هر گاه با کسی کار داریم او را با نام صدا کنیم. به عبارت دیگر نخستین ارتباط هر کس با دیگری، با صدا زدن نام ویژۀ اوست چه بسا افرادی که تنها به خاطر نام نیکی که دارند احترام می شوند . یا بر اثر نام بدشان با کم مهری اطرافیان روبرو می گردند.
در روایات اهل بیت (ع) آثار معنوی بسیار برای نام های نیک، به ویژه نام های خاندان پیغمبر اکرم (ص) یاد شده است.
آثار روانی نام زشت
هر نام با توجّه به معنای آن دارای اثری است که نمی توان از آن فرار کرد.
پیش از اسلام در عرب بسیار معمول بود که فرزندان خود را به نام یکی از درّندگان یا گزندگان نامگذاری می کردند و این روش پس از اسلام نیز در برخی خانواده ها کم و بیش مشاهده می شود.
احمد بن هیثم از امام رضا (ع) پرسید: چرا عرب ها، فرزندان خود را به نام های سگ، پلنگ و مانند آن نامگذاری می کردند؟ حضرت پاسخ داد: عرب ها مردان جنگ و نبرد بودند، این نامها را برای فرزندان خود برمی گزیدند تا هنگام صدا زدن آنها، در دل دشمن ایجاد ترس و هراس نمایند.
نام زشت و عقدۀ خود کوچک بینی
نام زشت و نازیبا عقدۀ حقارت می آورد و هرگز تأثیر نام زیبا برای انسان، کمتر از چهره یا لباس زیبا نیست. همان گونه که چهرۀ زشت یا فقر و نداشتن لباس می تواند عاملی برای خود کوچک بینی و عقدۀ حقارت شود، نام نازیبا نیز، شخصیت انسان را خُرد می کند.
احساس حقارت و خود کوچک بینی که بیشتر ریشه در دوران کودکی دارد از عوامل بیشماری ناشی می شود که نام، نام خانوادگی و لقب زشت می تواند یکی از آن عوامل باشد.
نامی که پدر و مادر برای کودک برمی گزینند، تا لحظۀ مرگ همراه اوست، اگر نامی بد و زننده باشد، پیوسته کودک را رنج می دهد، نابخردان همواره به وی می خندند و او را مسخره می کنند. کودک به نوجوانی می رسد و سختی و رنجش نام زشت را تحمّل می کند. جوان با همین ناکامی و خود کوچک بینی بزرگ می شود و عمری دچار رنجش و عقدۀ حقارت است.
انسان می خواهد چهره و اندامش، زیبا و هماهنگ باشد؛ همچنین میل دارد آنچه ویژگی اوست و وی را به دیگران می شناساند، قشنگ و زیبا باشد. اگر عکس قشنگی بگیرد، دهها قطعه از آن چاپ کرده و به تمام دوستانش یادگاری می دهد، ولی اگر عکس بدی از او بگیرند با شتاب آن را پنهان کرده یا از بین می برد و چه بسا فیلم آن را نیز نابود کند. هنگام چاپ کارت ویزیت، هزینه طراحی را می پردازد تا طراحی زیبا و خط قشنگ خود را به دیگران بشناساند.
خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد؛ بنابراین زیبایی، رمز کامیابی و موفقیت است. نام و نام خانوادگی از جلوه های مهمّ هر کس است. همان گونه که عکس هر کس وسیلۀ جلوه گری صاحب عکس، نزد مردم است، نام هر شخص نیز نشانی از صاحب نام دارد. آدمی از زیبایی عکس خود لذّت می برد و از بدی عکس، رنجیده و آزرده می گردد، همچنین از نام قشنگ شادمان می شود و از نام و نام خانوادگی بد، رنج می برد. عکس بد را می توان به آسانی پاره کرد و از بین برد؛ ولی تغییر نام و نام خانوادگی بد، بس دشوار و مشکل است.
نام زشت دست آویز دشمنان
همان گونه که اندام نا هماهنگ، ناقص و ناپسند ریشۀ احساس خود کوچک بینی و پدید آورندۀ عقدۀ حقارت است. همچنین نام و نام خانوادگی و لقب بد نیز، باعث احساس حقارت می شود. اگر چه ممکن است افراد یک اجتماع، انسانهایی با ادب، با وقار و بی آزار باشند و به کسی که نام زشتی دارد توهین نکنند، امّا تنها یک فرد بی ادب، می تواند به وسیلۀ نام بد، شخصیت انسان را تا پایین ترین درجه تحقیر کند.
در مواردی که کودکان بر اساس قوانین قطعی خلقت، با عیب و نقص از مادر متولّد می شوند، راه گریزی نیست؛ کودکان مجبورند تا پایان عمر، رنجهای درونی خود را تحمل کنند و با آن بسازند. پدر و مادر نیز در چنین مواردی، چاره ای جز بردباری و شکیبایی از سویی و راهنمایی و دلجویی کودک خود از سوی دیگر ندارند. زیرا جبران عیب مادرزادی وطبیعی در اختیار آنان نیست؛ ولی انتخاب نام خوب در اختیار پدر و مادر، و از حقوق مسلّم فرزند است.
پدر و مادر باید هنگام نامگذاری فرزند، وظیفۀ خود را به خوبی انجام دهند و به دقّت، نامی شایسته برگزینند که در زندگی باعث احساس حقارت و سرافکندگی او نشود. کودکی که به واسطۀ نام نا مناسب یا نام خانوادگی بد، مورد ریشخند و تمسخر دیگران قرار می گیرد، روحیۀ خود را می بازد، همواره افسرده و ملول است، از بازیهای دسته جمعی با کودکان دیگر هراس دارد. از معاشرت با آنان می ترسد. در مدرسه خود را از دیگران پنهان می کند. به گونه ای در صف می ایستد که در مسیر دید مدیر یا ناظم مدرسه نباشد، تا مبادا در حضور دیگران، نام او را به صدای بلند بگویند و رنج و آزار ببیند. کودکانی که به خاطر نام یا نام خانوادگی بد، از مدرسه بیزار شده و برای همیشه دانش اندوزی را رها کرده اند کم نیستند.
با این که برخی نام های ناپسند بین مردم، بسیار عادی است، ولی گاهی مانند شمشیر برنده ای برای تحقیر و توهین صاحب نام به کار می رود و آدمی بدون کمترین تقصیری به وسیلۀ نام زشتش سرزنش و ملامت می شود.
حادثه ای کوچک، لقبی زشت و ماندگار
ماجراهای خوب یا بد در زندگی اشخاص بسیار رخ می دهد و در اجتماع اثر می گذارد. گاهی این اثر، پسندیده و گاهی ناپسند است. مردم این اثر را در کلمه یا جمله ای کوتاه بیان می کنند و آن را لقب اثر گذارِ آن ماجرا قرار می دهند.
البته ساختن لقب ناگوار برای دیگرن ناپسند و زشت است و اگر کلمه ای لقب کسی شد به سختی می توان آن را فراموش کرد.
در اسلام، خواندن مردم به نام یا لقبی که موجب اهانت و تحقیر آنان شود، ناروا شمرده شده است. تعالیم اسلام، مردم را از این عمل ناپسند، که باعث بغض و کینۀ اجتماعی است، بر حذر داشته است در حدیثی آمده که: حَقُ المُؤمِنِ عَلی اَخیهِ أن یُسَمِّیِه بِأحَبِّ أسمائِهِ؛ حق مؤمن بر برادرش این است که او را به بهترین نامش بخواند. همچنین در روایتی دیگر پیامبر (ص) فرمود: برادران خود را با نیکوترین نامهایشان صدا کنید و با لقبها آنان را فرا نخوانید. مسلمانان موظفند از گفتن نامها و لقبهایی که باعث تحقیر و هتک حرمت دارندۀ آن نام و لقب می شود خودداری نمایند، آنان را به آن نامها و لقب ها نخوانند و موجب شرمندگی آنان نشوند؛ ولی همۀ مردم این دستور را مراعات نمی کنند. بعضی بر اثر بد اخلاقی و بی اعتنایی به وظایف خویش و برخی به علّت نفهمی و نارسایی فکر، مردم را به نامها و لقب های بد صدا می زنند و آنان را با عمل زشت و نادرست خود تحقیر می کنند. در کشور ما ایران در خرداد سال 1304 قانونی در مجلس شورای ملّی به تصویب رسید که همۀ اشخاص ملزم به داشتن نام و نام خانوادگی شدند؛ گرچه پیش از تصویب این قانون، نام و نام خانوادگی در ایران مرسوم بود؛ امّا داشتن نام و نام خانوادگی الزامی نبود و برخی از مردم تنها نام کوچک یا نام خانوادگی داشتند. افزون بر نام و نام خانوادگی، القاب نیز در ایران رایج بود و رسم چنین بود که بیشتر افراد متمکّن جامعه دارای لقب بودند و با این لقب بر دیگران فخر می فروختند. به حمد خدا، در تاریخ 15 اردبهشت سال 1304، قانونی برای لغو القاب به تصویب رسید که به موجب آن، القاب از ارزش قانونی و اعتبار سابق خود ساقط گردیدند. پس از تصویب، قانون «الزم به داشتن نام و نام خانوادگی» باید اجرا می شد؛ امّا متأسفانه گاهی برخی از مجریان این قانون با کوته نظری و کج سلیقگی، باعث مشکلاتی برای مردم شدند. در شهرها که نام و نام خانوادگی بیشتر رواج داشت مشکل بدنامی یا نام خانوادگی زشت و مستهجن کمتر پیش می آمد؛ امّا در روستاها مشکل نام خانوادگی زننده، بیشتر به چشم می خورد. گاهی مأمورین با هر نام و نام خانوادگی موافقت می کردند؛ امّا گاهی نیز در برخی موارد بر سر شوخی یا غفلت، نام های سبک و زننده برای افراد برمی گزیدند و با این کار انسانهای شریفی را دچار مشکل می کردند. به عنوان مثال وقتی کسی را می دیدند که در گوشه ای خوابیده است و نیمی از بدن او در میان آفتاب و نیمی دیگر در سایه قرار دارد نام خانوادگی «سایه آفتابی» به او می دادند. فامیلی های گورکن، کفن فروش، مرده شور، ماست بند، دیوار کش، چینه کش و . . . از همین دست است. اکنون که نه دهه از زمان اجرای این قانون می گذرد، جامعۀ ما دارای بسیاری از این نام و نام خانوادگیهای زشت و زننده است که نه تنها داشتن آن نامها یا نام خانوادگی ها، در هیچ مکان و زمانی افتخار به شمار نمی آید؛ که جز تأثیر نامطلوب بر روان دارندۀ آن، هیچ ارمغان دیگری به همراه نخواهد داشت.
شایسته است کسانی که نام خانوادگی بد و یا نام کوچک زشت دارند برای تعویض آن اقدام کنند و اجازه ندهند به کوچکترین بهانه ای، افراد جامعه شخصیت آنها را خدشه دار کنند.
مهدی دهقانی فیروزآبادی
