کوفه ای شهر رنج و تنهایی، از تو می آید بوی رسوایی
کوفیان بی وفا چون شد وفا
امان از کوفی و از بی وفایی کوفی
ما اهل کوفه نیستیم ، …..
شاید شما هم به دفعات یک یا چند جمله از این جملات ، یا عباراتی مشابه آن را شنیده باشید . براستی مردمان کوفه چه کرده اند که نامشان با صفت بی وفایی به هم گره خورده است . و چرا بی وفایی و نا مردمی و دهها صفت رذیله ی دیگر را با نام این شهر و این مردم مثال می زنند ؟ داستان بی وفایی کوفیان پیشینه ای به درازای رنج های علی مرتضی و نجوا های غریبانه اش با چاههای این شهر دارد. ماجرای قدر نا شناسی کوفیان ، ماجرای مردمی است که پسر عمّ و جانشین پیامبرشان را سلام که نمی کردند هیچ ، سلامش را نیز پاسخ نمی دادند . داستان بی وفایی مردمان این شهر درد های دل حسین بن علی است که از سُست عهدی این نامردمان تن به صلحی نا خواسته داد. امّا از رنج های علی (ع) و امام حسن مجتبی که بگذریم ، حسین نیز از فتنه ی این قوم در امان نماند . براستی چرا کوفیانی که با آنهمه شور و شوق از امام (ع) دعوت کرده بودند ، امام را یاری نکرده ، بلکه علیه او جنگیدند ؟
در این بخش با مراجعه به منابع تاریخی مقداری به بحث پیرامون این موضوع می پردازیم و پاسخ به سوءال فوق را در قالب پاسخ به دو سوءال اساسی ذیل مطرح می نماییم .
1- علل نامه نگاری کوفیان و دعوت گسترده ی آنها از امام حسین (ع) چه بود ؟
2- عبید ا… بن زیاد از چه ابزار هایی برای سرکوب قیام کوفه بهره برد ؟
1- در آغاز باید به این نکته توجّه داشت که نامه نگاری کوفیان ، در ایّام اقامت امام حسین (ع) در مکّه (دهم رمضان سال 60 ق ) آغاز شد و از جهت فراوانی تا حدّی رسید که به حقّ می توان از آن به نهضت نامه نگاری یاد کرد .ظرف این مدّت این حرکت به جایی رسید که در روز به طور متوسّط ششصد نامه به امام (ع) می رسید ، به گونه ای که تعداد آنها به دوازده هزار نامه رسید . با توجّه به قرائن موجود و امضا های به جا مانده در ذیل برخی از نامه ها می توان به این نتیجه رسید که نامه نگاران از یک طیف خاصّ نبوده و گروه های مختلف با گرایش های متفاوت را در بر می گرفته است ، که برخی از آنها عبارتند از 1- شیعیان خالص و مریدان واقعی امام ، همانند حبیب بن مظاهر ، مسلم بن عوسجه ، سلیمان بن صرد ، مسیّب بن نجبه و رفاعه بن شداد که حکومت را حقّ اهل بیت (ع) می دانستند و به انگیزه ی باز پس گیری حکومت از دست امویان و باز گرداندن آن به محلّ مشروع خود ، به این نامه نگاری اقدام کردند . 2- عدّه ی فراوانی از مردم کوفه – به ویژه افراد میان سال و کهن سال که حکومت عدل علوی در کوفه را به یاد داشتند و از طرفدیگر جور و ستم امویان در این دوره بیست ساله را دیده بوند . – برای رهایی از این ظلم رو به فرزند امام علی آوردند تا شاید آنان رابه نوع حکومت بنی امیّه رهایی بخشد . 3- عدّه ای دیگر برای احیای مرکزیّت کوفه – که همیشه بر سر آن با شام در رقابت بودند و در این دوران بیست ساله آن را از دست داده بودند به دنبال رهبری کار آمد بودند که بتواند این مهمّ را به انجام برساند ، از نظر اینان در این زمان مناسب ترین فرد دارای نفوذ و شخصیّت – که از سویی قدرت رهبری جامعه ی کوفیان را داشته و از سویی دیگر حکومت امويان را مشروع نداند. امام حسین (ع) بود . از این رو از آن حضرت برای آمدن به کوفه دعوت کردند . 4- بزرگان قبایل همانند شبث بن ربعی و حجّار بن ابحر و غیره که عمدتاً به فکر حفظ قدرت و ریاست خود بودند ، وقتی اقبال گسترده ی مردم به امام را دیدند چنین تصوّر کردند که در آینده ی نزدیک حکومت امام حسین (ع) در کوفه به ثمر خواهد نشست و برای آنکه از قافله عقب نمانده و در دوران حکومت آن حضرت از ریاست خود برخوردار باشند به خیل عظیم نامه نگاران پیوستند . 5- توده ی مردم نان به نرخ روز نیز با مشاهده ی شور و هیجان گسترده ی متنفّذان ، انگیزه ی لازم را برای نانه نگاری پیدا کرده و هر چه بیشتر تنور این جریان را مشتعل کردند.
2- باورو د ابن زیاد به کوفه اشراف قبایل و طرفداران اموی به سرعت گرد او جمع شدند و وی را در جریان ریز مسائل کوفه گذاشتند . عبید ا… در بدو ورود خود از محبوبیّت امام نزد کوفیان و گستردگی قیام به خوبی مطلّع گردید . او با نقشه ای زیرکانه عمامه ای سیاه به سر نهاده و با صورتی پوشیده وارد شهر شد و مردم منتظر امام به خیال آنکه او امام حسین (ع) است استقبال گسترده ای از او به عمل آوردند . از این رو عمق خطر را به خوبي احساس کرد و با تکیه بر تجربیّات سیاسی – اداری خود در بصره ، سیا ست های عاجلانه ای برای سرکوبی نهضت در پیش گرفت که عمدتاً می توان آنها را در بخش های روانی ،اجتماعی و اقتصادی بررسی نمود .
الف – سیاست های روانی:
سیاست های روانی ابن زیاد غالباً حول محور تشویق و تهدید می چرخید . او در بدو ورود خود به کوفه ، در اوّلین سخنرانی اش در مسجد جامع کوفه، خود را برای فرمانبرداران همانند پدری مهربان معرفی کرد و برای نافرمانان شمشیر و تازیانه اش را به رُخ کشید . به رخ کشیدن سپاه شام و خبر از حرکت این سپاه به سمت کوفه ، یکی دیگر از حربه های روانی ابن زیاد بود که در خاموش کردن شورش کوفیان بویژه پس از آنکه به همراه مسلم قصر دارالاماره را محاصره کرده بودند بسیار مؤثر افتاد . کوفیان پس از صلح امام حسن (ع) – که آخرین رویارویی آنها با سپاه شام بود – اُبهّت فراوانی از آن سپاه یکپارچه در ذهن خود ترسیم کرده بودند و به هیچ وجه در خود توان مقابله با آن سپاه را نمی دیدند .
ب – سیاست های اجتماعی:
از آنجا که نظام قبیلگی در کوفه هنوز پایداری خود را حفظ کرده بود ، اشراف و رؤسای قبایل مهمترین نیرو های تأثیر گذار اجتماعی در رخداد های سیاسی بودند. عبید ا… با سیاست تهدید و نیز تطمیع با رشوه های کلان توانست نیروی اشراف و رؤسای قبایل را به سمت خود بکشاند. دوّمین نیروی تأثیر گذار اجتماعی که ابن زیاد از آن بهره برد، نیروی عُرفا بود . عُرفا (جمع عریف ) به کسی گفته می شد که مسئولیت تعدادی از افراد را به عهده داشت تا مقدار عطای سالیانه ی حکومت را که صد هزار درهم بود در بین آنها تقسیم کند . ابن زیاد در آغاز ورود خود به کوفه در صدد استفاده از این نیروی اجتماعی قوی بر آمد و در همان سخنرانی اوّل خود خطاب به عرفا گفت : شما باید نام مخالفان یزید را که در محدوده ی عرافت شما هستند برای من بنویسید . هر کس به این دستور عمل کند به او کاری نداریم ، امّا هر کس سرپیچی نماید آن عریف بر در خانه اش به دار آویخته خواهد شد و همه ی عرافت او از پرداخت عطا محروم می شوند . به نظر می رسد همین سیاست ابن زیاد در استفاده از این ابزار مهم ّ اجتماعی یکی از علل مهمّ سرکوب نهضت مسلم در کوفه بود ، زیرا عُرفا این تهدید را جدّی گرفته و به شدّت عرافت خود را کنترل کردند.
ج- سیاست های اقتصادی:
در آن زمان مهمترین منبع در آمد مردم کوفه ، دریافت عطا و جیره از سوی حکومت بود که در آغاز فتوحات ، این دریافت در مقابل تعهّد به شرکت آنها در جنگ علیه ایرانیان انجام می گرفت و پس از پایان فتوحات و شهر نشین شدن آنان طبق روال گذشته به آنها پرداخت می شد .
عطا : مقدار پرداخت نقدی بود که از سوی حکومت کوفه به صورت نقد یا طی چند قسط به مردم پرداخت می شد .
جيره : کمک های جنسی (مانند خرما، گندم، جو، روغن) بود که ماهیانه در اختیار آنان قرار می گرفت. نا گفته پیداست که این نظام اقتصادی، عمده ي مردم عرب را شدیداً وابسته به حکومت می کرد و عبید ا… به خوبی از این نقطه ضعف آگاه بود و به خوبی از آن بهره گرفت . ابن زیاد با استفاده از همین ابزار اقتصادی و با وعده ی افزایش عطا توانست لشکر عظیمی از مردم کوفه را – که تا سی هزار نفر شمرده اند – علیه امام حسین (ع ) وارد جنگ کند . لشکری که تعداد زیادی از آنها دل هایشان با امام بود . امام حسین (ع) نیز تأثیر این ابزار را به خوبی درک کرده بود ، به گونه ای که در سخنرانی خود در روز عاشورا آن را به عنوان یکی از علل عصیان کوفیان علیه خود بر شمرده و فرمودند:
همه ی شما علیه من عصیان می ورزید و سخنان مرا گوش نمی دهید . عطا های شما از مال حرام فراهم آمده و شکم هایتان از حرام انباشته شده است و این باعث مُهر خوردن بردلها یتان شده است .
ای که بر کوفیان بی بنیاد هر دمی صد هزار لعنت باد .
?سيد مهدي پور جعفري
