شهر قدیمی سامرا یا سامره در سال 222 پس از هجرت بوسیله خلفای عباسی بنا گردیده است. البته قبل از آن نیز جمعیتهایی در این منطقه زندگی می‌کردند که بیشتر به صورت پراکنده و جمعیت‌های کم بوده‌اند. شهر سامره کنار رودخانه دجله و در شمال بغداد واقع شده است. روزگاری به نام «سر من رأی» یا «ساء من رأی» به معنی «بیننده آن مسرور می‌گردد» نام داشت که بر اثر گذشت زمان به سامرا تبدیل شده است.
البته عده‌ای بنای سامرا را به «شاپور الاکتاف» نسبت داده‌اند که بعد از تخریب «معتصم» آن را تجدید بنا کرد. و مسجدی زیبا با مناره های بلند بنا کرد که از آن مسجد اثری نیست.
از بناهای قدیمی سامرا می توان به برج متوکل، مقبر جولیان، چند مسجد و از همه مهمتر حرم امامین همامین حضرت هادی(ع) و عسکری(ع) و سرداب غیبت امام زمان (عج) اشاره کرد.
آرامگاه عسکریین: بعد از آن که متوکل عباسی حضرت هادی (ع) را به سامرا آورد، حضرت هادی (ع) در شهر سامرا منزلی را خریداری کرد که این منزل محکم و وسیع متعلق به مرد نصرانی بنام «دلیل بن یعقوب» بود که حضرت هادی (ع)را بعد از شهادت بنا به وصیت خودشان در همین منزل دفن کردند. که بعدها حضرت امام حسن عسکری(ع) و حکیمه خاتون و نرجس خاتون نیز در همین مکان دفن شدند.
ساختمان مرقد و حرم عسکریین(ع) در طول تاریخ دست خوش تحولات زیادی گردیده است. به طور حتم شروع عمارت حرم عسکریین از همان سالهای نخست شهادت بوده که ابتدا از گل و خشت بوده و در مرحله بعدی از چوب و سپس شبکه های آهنی، که این عمارت تا سال 325 هجری باقی بوده است.
اولین شخصی که قبه و بارگاهی بر مزار شریف عسکریین ساخت ناصرالدوله آل حمدان بود. در یک شعر عربی به این موضوع اشاره شده است.
ثم ابتدت فی صخم البنیان الناصرالدوله من حمدان
غداه حل سامراء و انبری یحارب الغمر عبد عکبری
پس از سال 333 هجری سلطان ابی الحسین احمد بن بویه معروف به «معزالدوله» بنای بسیار عالی را برای امامین عسکریین شروع کرد و از چوبهای قدیمی، ضریح ساخت و برای دربانان و خادمان حقوق معین نمود. بعد از معزالدوله، عضدالدوله عمارات زیبایی در شهر سامرا بنا نمود و اطراف حرمها را صحن ساخت و دیوار محکمی بر دور شهر سامرا کشید که این ساخت و سازها در سال 368 پایان یافت.
در طول تاریخ همانند تمامی ممالک، شهر سامرا نيز دچار تحولات زیادی گردید. در مرحله بعد «امیرارسلان» عمارت بسیار عالی بر قبر امامین عسکریین بنا نمود.
ثم اتی الامیرارسلان اذعاف بغداد و من قد کانوا
فعمرالقبه و الضریحاً و بذل النقدبها الضریحاً
در سال 604 آتش سوزی در سامرا باعث تخریب حرم مطهر امامین گردید که بعدها توسط المنتصرباا… تعمیر و باسازی شد. در همین سال آتش سوزی بزرگی در نجف اشرف رخ داد که بعداً معلوم شد این حریقها توسط اجانب صورت گرفته است.
بین سالهای 485 تا494 چند بار تعمیراتی در حرمها صورت گرفت از جمله بنای زیبا و در خور توجه توسط «برکیا روق ملکشاه بن آلب ارسلان» و بعد از آن در سال 606 ناصر عباسی کتیبه‌ها و قبه و بارگاه را تعمیر نمود و آثاری دیگر بر آن افزود. مرحله بعدی در سال 640 هجری بود كه المنتصرعباسی بنا و ساختمانی به تولیت سید احمد بن طاووس بنا نهاد.
در سال 640 دوباره آتش سوزی بزرگی در حرمین شریفین رخ داد و ضریح و مرقد مطهر در آتش سوخت.
در سال 750 «ابی اویس الحسن جلایری» در آنجا عمارت و آبادانی زیادی انجام داد و در حرمين شریفیین تزئینات و کتیبه‌هایی نصب کرد. اما حریق و تخریب حرمهای شریف همانطور ادامه داشت. بعد از گذشت دوران جلایری، شاه سلطان حسین صفوی ساختمان ضریح را تعمیر نمود و ضریح زیبایی ساخت. که توسط سادات و علما و شعرا و خطباء سامرا و شیعیان دیگر نصب گردید.
دوران صفویه یکی از بزرگترین و پرآثارترین دوران سلاطین ایران بوده است. از شاه اسماعیل صفوی (اولین پادشاه صفوی)تا شاه سلطان حسین(آخرین)، حرم عسکریین چندین بار تعمیر و باسازی شد و آثاری بسیاری از تذهیب و آيینه کاری در آن جای گرفت. بعد از سلسله صفوی «حسین قلی خان بن احمد خان دنبلی » حرم مطهر را باسازی و تعمیر کرد. پس از خاندان دنبلی در زمان قاجاریه تعمیراتی در حرم مطهر عسکریین صورت گرفت که در زمان ناصرالدین شاه به اوج خود رسید. همچنین ضریح نقره از فتحعلی‌شاه قاجار هدیه گردید.
بعد از سلسله قاجار در زمان آیت العظمی مرحوم میرزا محمد حسین شیرازی قبه مطهر طلا کاری شد و رواقها و مدرسه بزرگی ساخته شد. مرحله بعد دوران آیت ا… مرحوم آقا میرزا محمد تقی شیرازی بود که در صحن و رواقها تعمیراتی صورت گرفت.
در سالهای بین 1342 تا 1351 چندین بار بر اثر طغیان آب خرابیهایی در حرمین مطهر صورت گرفت که دوباره تعمیراتی صورت گرفت.
در زمان علامه آقا میرزا محمد تهرانی رحمه ا… علیه تعمیراتی صورت گرفت و پرده ها و فرشها و دربهای قیمتی تهیه شده و نصب گردید.
در بین سالهای 1343 تا 1349 روضه منوره و سرداب توسط برق روشن گردید. لازم به ذکر است سرداب مقدس غیبت امام زمان در قسمت غرب صحن عسکریین واقع شده که اوايل بصورت زیر‌زمینی بزرگ بوده که چند خانه را به هم مربوط می کرده است. از همان زمان قدیم، سرداب محل زیارت تمامی زائرانی بوده که به حرم عسکریین مشرف مي شدند.
ساختمان سرداب تا سال 1202 همانطور بصورت قدیم باقی بوده است که احمد خان دنبلی راهی جداگانه از طرف شمال در آن باز نمود و برای آنجا درب ساخت. همچنین در سال 1243 حاجی سهم الملک عراقی دربي نقره‌ای برای ورود به سرداب ساخت. کاشی کاریهای داخل سرداب تا نزدیکی سقف هدیه ناصرالدین شاه قاجار است که در سال 1287 نصب گردیده است.
در زمان احمد خان دنبلی صحن و سردابی جداگانه برای زنان ساخته شد تا آنها بتوانند نماز و آداب سرداب را مجزا انجام دهند تعمیرات دیگر بین سالهای 1351 تا زمان حال صورت گرفته که هم بسیار جزیی بوده و هم به دلیل خفقان دوران حكومت دیکتاتوری صدام اطلاع دقیقی از آن در دست نیست.
در چند سال اخیر با از بین رفتن حکومت دیکتاتوری صدام و تحولات عراق و هجوم استعمارگران آمریکا و انگلیس و جنگهای داخلی و فرقه‌ای، متأسّفانه حرمین شریفین دوبار مورد حمله تروریستها قرار گرفت که گنبد و گلدسته ها و داخل ضریح و سرداب تخریب شد.
اما باید مطمئن بود که همچنان گذشته، دوباره حرمين شريفين و سرداب مقدس ساخته خواهد شد و آنچه می‌ماند لکه ننگی است بر دامن تمامی دشمنان اسلام .
آن ماه به چاه رفته باز آید
قائم به اقامه ي نماز آید
انشاا…
!حبیب خشایی فیروزآبادی
