محلّه ی یخدان:
شهر باستانی میبد بنابر برخی روایات تاریخی در زمان ساسانیان و بوسیله مهبد یکی از پادشاهان ساسانی بنا گردید. شارستان قدیم دارای حصار و برج و باروهای مستحکم بود و شامل محلات بالا، پایین و کوچک میشد که جملگی در محدوده نارین قلعه که هسته مرکزی شهر به شمار میرفت، بوجود آمده بودند. به دلیل استقرار کارگاههای سفالسازی در محله بالا، ساکنان این محل را پیشهوران و صنعت کاران تشکیل میدادند. محله پایین، محل سکونت دیوانیان، اشراف و وابستگان حکومتی بود و ساکنان کوچک غالباً رعایا و کشاورزان بودند. به مرور زمان و با افزایش جمعیّت کمکم در کشتزارهای اطراف حصار شهر ساخت و سازهایی شروع شد و اولین حاشیهنشینان شهر به بشننشینان یا بشنیون معروف شدند. اما گسترش دامنه شهر کماکان ادامه داشت و بعد از بشنیون(بشنیغان)، فیروزآباد و پس از آن مهرجرد محلههای بعدی میبد بودند.
بنا بر نقل قدما در کنار راهی که از میبد به اردکان میرفته است، در محل کنونی ناحیه مقاومت دو جندالله قلعهای بوده که آن را قلعه ی عالیآباد مینامیدند و کشتخوان و آبادی اطراف قلعه نیز به همین نام معروف بود. بعدها که برای تأمین یخ مصرفی مردم محل و آبادیهای اطراف به فاصله کمی از قلعه اقدام به ساخت یخدان (یخچال خشتی) نمودند، به مرور زمان عالیآباد به خاطر وجود همین بنا به یخدان تغییر نام داد ، که تا به امروز هم این محله را به همین نام میخوانند.
یخچال خشتی محله یخدان یکی از شاهکارهای منحصر بفرد در زمینه معماری سنتّی مناطق کویری ایران بوده که به گفته سالخوردگان محلّی ارتفاع آن شصت متر و دارای دیوارهای سایهانداز بسیار ضخیمی بوده است. از آن بنای عظیم امروزه فقط یک عکس باقی مانده که محقق برجسته جناب ایرج افشار آن را در کتاب یادگارهای یزد آورده است.
مسجد جامع و حسینیه یخدان:
بنابر اقوالی که طی سالیان دراز سینه به سینه از قدمای محله یخدان تا به امروز نقل شده بنای اولیه مسجد جامع یخدان به اضافه حسینیه قدیم و حمام عمومی محل، سالها پیش توسط شخصی به نام مهرعلی بنا گردیده است. به گفته اهالی محل در حاشیه زیلوی قدیمی مسجد جامع که در حدود 300 سال قدمت دارد، این متن نقش شده است :وقف نمود مهرعلی بر مسجد جامع عالیآباد یخدان.
حسینیه قدیم یخدان خشت و گلی بوده و مساحتی در حدود یکصد مترمربع داشته است که دارای چهار تکیه بوده و در هر ضلع آن سه تقّا[1] ساخته شده بوده در تکیههای شمالی و جنوبی آن دو بیرق وجود داشت که هنگام شب برای راهنمایی افرادی که از راه بیابان میآمدند، فانوسهایی بر فراز آن نصب میکردند تا مسیر را گم نکنند.
متأسفانه حسینیه قدیم یخدان در حدود 45 سال پیش تخریب و به جای آن حسینیه بزرگتری ساخته شد. در سال 1364 مجدداً این حسینیه نیز تخریب شده و با مقداری توسعه، حسینیهای که هماکنون دارالشفاء یخدان نامیده میشود، احداث گردید.
تاریخچه عزاداری در یخدان:
مراسم ماه محرم در یخدان از ده روز قبل از آغاز ماه با اجرای مراسم شاخی شروع میشد. مراسم شاخی که به اشکال و نامهای گوناگونی در دیگر محلّات شهر انجام میشد،
در یخدان بدین صورت بوده که عدّهای از نوجوانان محل برای تأمین هیزم، جهت روشنایی حسینیه در کوچه پس کوچهها پرسه میزدند و از درب خانهها هیزمهای نذری مردم را جمعآوری میکردند. اشعاری که در مراسم شاخی یخدان خوانده میشد بدین مضمون بود:
شاخی شاخی ارمنی
شعله به شعله ارمنی
عشق حسین و عباس
چکیده[2] بده درانداز
یا هیزمه یا کُنده
پاده چَخُد[3] ِمجُنبه
هیزمهای جمعآوری شده در محلّی انباشته میشد تا در شبهای محرم جهت روشنایی محل عزاداری از آنها استفاده شود.
در میادین که امروزه حسینیه نامیده میشوند و در قدیم دارای کارکردهای متفاوتی بودند، این کار بر روی کلک که ساختمانی هشت ضلعی بود و در نقطه مرکزی میدان ساخته میشد، انجام میگرفت.
نخلبندی:
سه روز مانده به محرم مراسم نخلبندی شروع میشد و روز اول قسمت جلوی نخل را تزیین میکردند، تزئینات نخل شامل شمشیر، سرو، آینه، جرس و علم و … میشد، که هریک از اینها نهادهایی است که دارای معانی بلند و حکیمانهای میباشد و یادآور وقایع عاشورای سال 61 هجری است. در روز دوم قسمت پشت نخل را میبستند و روز سوم هم جرسها، پوش و علمهای حاشیه نخل را نصب میکردند. شایان ذکر است در پایان هر روز نخلبندان در منزل شخصی که موقوفه این کار را در دست داشت برای صرف ناهار، مهمان بودند. خوشبختانه نخلبندی و مراسمات جانبی آن هنوز به شکل سنتّی برگزار میشود.
شبهای محرّم:
مراسم عزاداری در یخدان از شب اول محرم شروع میشود و شکل عزاداری در قدیم خواندن اشعار دودستگی بود که در دیگر محلات قدیمی شهر نیز مرسوم بوده و در یخدان به اشعار دور کلک معروف است. این اشعار که از معانی و مفاهیم بسیار زیبایی برخوردار است و هر شنوندهای را مجذوب خود مینماید، در محله یخدان توسط شاعری بومی به نام شعبانعلی، که ظاهراً نابینا بوده و در حدود 110 سال پیش میزیسته است، سروده شده و توسط فردی به نام قاسم محمدحسن یادداشت و در حسینیه مورد استفاده قرار میگرفت. بعد از ایشان این کار توسط آقای محمد یزدی (ممد شمر) که خود از اساتید بنام تعزیه میبد است پیگیری شده و تاکنون نیز ادامه دارد. در ادامه چکیدهای از این اشعار که به مناسبت نامگذاری شبهای دهه اول محرم مورد استفاده قرار میگیرد، با هم زمزمه میکنیم:
شب اول محرم:
اهالی یخدان شب اول محرم را به پاس شکرگزاری و قدردانی از ولی نعمت تمام مردم ایران حضرت علی بن موسیالرضا(ع) و به یاد غربت و مظلومیت حضرت رضا و جدّ بزرگوارش حسین(ع) با این شعر شروع میکنند:
ای شیعه بِگریید شب اول ماه است
هرکس به حسین گریه کند پاک گناه است
ای شیعه بگریید بر احوال غریبان
بر شاه خراسان که غریبالغربا است
از دیگر اشعاری که در شب اول قرائت میشود، شعری است با مضمون نامههای دعوت کوفیان از امام حسین(ع) و بیوفایی آنها پس از حرکت امام از مدینه:
نامه بنوشتند کوفی بهر من
تا شدم آواره از شهر و وطن
کوفیان این رسم مهمانی نبود
تشنه باشند جمله اطفال من
شب دوم:
هرکس از بهر حسین بن علی بر سر زنه (زند)
دست خود بر دامن اولاد پیغمبر زنه
شافع جُرم و گناهش میشود شاه نجف
خیمه امیدواری بر لب کوثر زنه
شب سوم:
خیمه در صحرا زد او بیواهمه
بهر قربانی عزیز فاطمه
در حضور آورد آنگه اصغرش
قاسم و عباس و عون و جعفرش
شب چهارم:
| اهل بیت مصطفی در کربلا مأوا گرفت |
شد محرم غم به دلهای محبان جا گرفت
| بار بر پُشت شترها چون نهادند بر زمین |
اهل بیت مصطفی در کربلا مأوا گرفت
شب پنجم:
شب پنجم ماه محرم، شب مخصوص عزاداری حّر بن یزید ریاحی است و اشعاری که در این شب قرائت میشود در همین راستاست:
شد وارد دشت بلا، حُرّ نامآور
ره بسته شد بر شاه دین، اندر آن کشور
گفتا سکینه با پدر، با دو چشم تر
از خوف این لشکر شدم، ای خدا مضطر
شب ششم:
ای دُر دریای نجف، شیر یزدانی
ببین کشتی عمر حسین، گشته طوفانی
ای زور بازوی نبی، نسل عمرانی
بنگر به حال یوسفت، گشته قربانی
شب هفتم:
شب ورود شمر بن ذیالجوشن به کربلا و دستور بستن آب بر خیام ابا عبدالله(ع)
دسته اول:
| لرزه بر افلاک و زمین آمده |
شمر ستمکار لعین آمده
| شورش و افغان و زاری بر ملایکها گرفت |
قصد شهنشاه مبین آمده
سرز تن شاه شهیدان بُرید
دسته دوم:
حرمله با تیر و کمان آمده
از ستمش لرزه به جان آمده
تیر سه شعبه به نشان آمده
اصغر بیشیر گلویش درید
شب هشتم:
شب عزاداری حضرت علیاکبر(ع) :
زمین و آسمان وا حسرتا شد
علیاکبر شهید اشقیا شد
ببستند آب را بر روی ایشان
فغان و العطش در خیمهها شد
دسته اول:
خروش از کوفی و شامی برآمد
که شور محشر است این
خلیل است یا ذبیح یا آنکه حیدر
یقین پیغمبر است این
دسته دوم:
صدا از ابن سعد دون بر آمد
که ماه انور است این
| علیاکبر است این |
جوان هاشمی شبه پیمبر
شب نهم:
شب تاسوعای قمر بنی هاشم حضرت ابوالفضلالعباس(ع) :
شام نهم محرم اومه(آمد)
بانگ عطش از حرم بر اومه
عالم همه در خروش و شیون
ای وای که وقت ماتم اومه
عباس نما صبر و مخور آب روان را
کن یاد لب خشک شه تشنهلبان را
دادی به سکینه به حرم وعده آبی
از سوز عطش برده ز دل تاب و توان را
شب عاشورا:
آخرین شب حیات ظاهری امام و هفتاد و دو تن از یاران باوفای امام، شب نماز و شب راز و نیاز، شب خلوت عاشقان مرام حسین با خداوندگار حسین، شب حسین و صلاۀ خاشعانهاش و شب شورآفرینی سفینۀ النجاه با مناجات عارفانهاش
این غلغله از چیست که گویا عرصات است
محروم همه جنّ و ملایک ز حیات است
یا شورش محشر شده بر خلق هویدا
یا آنکه حسین تشنه لب آب حیات است
یک امشب دیگر حسین در خیمه مهمان است
فردا سرش بالای نی با صوت قرآن است
فردا علیاکبر تنش در خاک غلطان است
فردا تن قاسم به زیر سُمِّ اسبان است
روز عاشورا:
با دمیدن سپیده و طلوع خورشید خون رنگ عاشورا، سرانجام شبی که میلیونها نفر در سراسر گیتی از صمیم قلب آرزوی به صبح نرسیدن آن را دارند، با تقدیر الهی به پایان میرسد.
عاشورا فریاد نالههای عطشگونه از کویر گونههای جفا دیده
مراسم روز عاشورای حسینی در محله یخدان با عزاداری مردم در مسجد جامع که مراسم روضهخوانی طبق یک صیغه وقف در روزهای هشتم، نهم و دهم محرم در آن برپا میشود شروع شده و پس از آن عزاداران عازم حسینیه میشوند تا ادامه مراسم را در آنجا انجام دهند.
برخی از اشعار روز عاشورا بدین شرح است:
وا مصیبتا امروز روز عید قربان است
پادشاه مظلومان از عطش پریشان است
وا مصیبتا امروز شمر میکشد خنجر
بر گلوی شاه دین بوسهگاه پیغمبر
گفت هل من ناصر ینصر منم سبط رسول
یک حسین و در میان صد هزاران لشکر است
مادرم زهرا، برادر مجتبی بابم علی
خود حسینم ای جماعت جد من پیغمبر است
هیأت سقّا:
یکی از مراسمات بسیار زیبا و منحصر بفردی که فقط در محله یخدان برگزار میشود، عزاداری هیأتی به نام سقاّست که اعضای آن را اطفال زیر 10 سال تشکیل میدهند. این هیأت برنامه عزاداری خود را در روز عاشورا انجام میدهد و نحوه اجرای آن بدین شکل است که این کودکان کاسهها یا جامهایی خالی از آب را در دست گرفته و با خواندن این اشعار به یاد تشنگی اطفال امام حسین(ع) دل هر بیننده و شنوندهای را به درد میآورند.
باد صبا از وفا برو سوی خیمهها
بگو به آن طفلُها آب میسّر نشد
صبا برو در بقیع بگو به زهرا یقین
حسین تو تشنه است آب میسّر نشد
صبا برو در نجف بگو شه لو کشف
اهل حرم تشنهاند آب میسّر نشد
شایان ذکر است یکی از کارهای بسیار پسندیدهای که در یخدان انجام میگیرد آن است که همزمان با پخش صدای اذان از مسجد، مراسم عزاداری تعطیل و عزاداران، نماز ظهر را به جماعت برگزار میکنند. بعد از اقامه نماز، عزاداران به زیارت اهل قبور میروند و برای درگذشتگان فاتحه میخوانند.
نخلبرداری :
اولین نخل حسنیه دارالشفاء یخدان در حدود 130 پیش ساخته شده و بانی آن فردی به نام استاد علیاکبر فرزند استاد رضا معروف به آسیابان بوده است. هماکنون حسنیه دارالشفاء دارای دو نخل است که یکی نخل بزرگ و دیگری کوچک نامیده میشود. در شب تاسوعا نخل بزرگ را در حسینیه میچرخانند و مراسم قربانی کردن نذریها هنگام حرکت نخل انجام میگیرد. نخل را هفت مرتبه دور حسینیه میچرخانند و بعد در جای اولیه قرار میدهند.ظهر روز عاشورا مراسم نخلبرداری با چرخاندن نخل کوچک انجام میشود و در روز سیزده محرم نیز هر دو نخل را با هم برمیدارند، که این مراسم از شکوه و عظمت خاصی برخوردار است. در گذشته بعد از چرخاندن نخل شخصی بر بالای آن به نوحهسرایی میپرداخت و با خواندن اشعاری سوزناک حال و هوایی عجیب به محل عزا میبخشید:
ای تشنه لب کرب و بلا جای تو خالی
یا فاطمه در کرب و بلا جای تو خالی
عباس علمدار حسین جای تو خالی
ای تشنه لب کرب و بلا جای تو خالی
ای اصغر بیشیر حسین جای تو خالی
ای تشنه لب کرب و بلا جای تو خالی
ایاکبر ناشاد حسین …
آشپزی:
مراسم آشپزی در طول سال و به مناسبتهای مختلف بر گزار می شود که اکثراً دارای موقوفه است. به طور مثال شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست وهفتم ماه مبارک رمضان، شبهای پنجم، نهم و دهم محرم و روز عید مرتضی علی و از جمله آشی که در نیمه ماه شعبان طبخ می شود و به دلیل آنکه هزینه ملزومات آن از محل کمکهای مردمی تأمین می شود به آش میونِِ دِه ( میانِ دِه ) معروف است.
حسینیه چهارده معصوم(ع) یخدان:
حسینیه چهارده معصوم یخدان یکی از حسینیههای نسبتاً بزرگ شهر است که به گفته متولیان آن در سال 1364 و بنا بر خواب یکی از سادات محله یخدان، احداث گردید. این حسینیه که در سال 1383 مسقّف شده علاوه بر مراسمات و آئینهای مذهبی از جمله تعزیهخوانی که در طول سال در آن انجام میگیرد، مکان عزاداری هیئات فاطمیه و شهزاده علیاکبر(ع) یخدان در ماه محرم است.
هیئات مذهبی یخدان:
اولین هیأتی که در محله یخدان تأسیس شده هیأت حضرت موسی بن جعفر(ع) و هیأتی زنجیرزنی بود که در سال 1344(ه.ش) تأسیس گردید. این هیأت درسال 1354 به هیأت فاطمیه تبدیل شد و از آن سال به بعد رسماً برنامه عزاداری ندارد و فقط تولّد حضرت امام رضا(ع) به مشهد میرود.
و اما هیأت فاطمیه که در حسینیه چهارده معصوم(ع) عزاداری میکند و تابستان به مشهد میرود.
هیأت حسینی یخدان در دارالشفاء برنامه عزاداری دارد و تابستان به مشهد میرود.
هیأت ابوالفضلی یخدان هم در دارالشفاء عزاداری میکند و همه ساله روز بعد از اربعین عازم مشهد مقدس میشود.
هیأت شهزاده علیاکبر(ع) که در حسینیه چهارده معصوم(ع) یخدان به عزاداری میپردازد .
در سالهای اخیر چند هیأت دیگر هم در یخدان تشکیل شده که عبارتند از: هیأت شاهزاده علیاکبر(ع) تکیه شهداء یخدان، هیأت شاهزاده علیاصغر(ع) که هیأت مشهد است و هیأت حسینی مسجدالزهراء یخدان.
شاخصترین مراسم عزاداری در یخدان:
شاخصترین مراسم عزاداری محله یخدان روز سیزده محرم در حسینیه دارالشفاء برگزار میشود و آن عبارت است از اجرای کامل تعزیه شهادت امام و یارانش که بازسازی کامل صحنه عاشورا و غارت خیام اباعبدالله(ع) و نیز مراسم خاکسپاری شهداء کربلا بوسیله قبیله بنی اسد است که به شکلی زیبا و با تلفیقی از تعزیه و مداحی برگزار میگردد.
در پایان از مردم خونگرم و عزیز محله یخدان و نیز مسئولین محترم حسینیه چهارده معصوم یخدان که شبهایی چند زحمت میزبانی ما و نیز مشقّت گردآوری عکسهای قدیمی و جمعکردن افراد مطلّع محلی را به عهده داشتند، صمیمانه متشکریم و ضمن تشکّر ویژه از تمامی کسانی که با صبر و حوصله به سؤالات پاسخ گفتند و ما را در ارائه گوشهای از آداب و رسوم عزاداری محله یخدان یاری نمودند، بویژه آقای حاجمحمد یزدی و برادران فلاح، به ذکر فهرستوار ناگفتههایی از آداب و رسوم عزاداری یخدان اکتفا میکنیم:
ـ هیأت محمودآباد در شب هفتم یا شب تاسوعا به یخدان میآید.
ـ هیأت یخدان بعداظهر تاسوعا به محمودآباد میرود.
ـ پذیرایی از عزاداران حسینی در دو حسینیه دارالشفاء و چهارده معصوم(ع) صورت میگیرد.
ـ ناهار روزهای تاسوعا و عاشورا در دارالشفاء و ناهار روز سیزده در حسینیه چهارده معصوم طبخ و به عزاداران داده میشود.
ـ مراسم تعزیهخوانی علاوه بر روز سیزده در شب تاسوعای حسینی و با اجرای تعزیه حضرت عباس(ع) برگزار میشود.
ـ مراسم شام غریبان از حسینیه چهارده معصوم به سمت دارالشفاء و بالعکس انجام میگیرد.
ـ مراسم اربعین حسینی، شب اربعین در دارالشفاء برگزار میگردد.
سید مهدی پور جعفری فیروزآبادی
1ـ سکوهای اطراف میدان(حسینیه) که برای نشستن و تماشای مراسم تعزیهخوانی از آن استفاده میشود.
2ـ چخ: چرخ ریسندگی قدیم زنان میبدی که از آن برای تبدیل پنبه به نخ استفاده میکردند. پاده چَخُد مِجُنبه: پایه چرخت لق میشود. و در اینجا مراد آن است که اگر هیزمی ندهی پایه چرخت که از چوب است لق میشود.ومجبور می شوی همان را به جای هیزم بدهی.
