موقعیت و جایگاه
بر دامن دشت یزد و در میان آبادی های بسیار میبد، براساس شواهد بسیار برجای مانده، مسجد جامع در داخل حصار، برج و بارو قرار دارد. محله‌ی میبد پایین مکان حضور این عنصر مهم شهری است.
محله‌ای که مکان سکونت بزرگان شهر بوده و هم اکنون بخش اعظم آن را باغهای انار با کوچه باغهای کاهگلی تشکیل می‌دهد.
معابر اصلی از جمله مسیر بازار قدیم در مکان مقدس مسجد جامع با یکدیگر تلاقی می‌یابند و پیرامون آن دیگر کوچه هایی است که به درون محله کشیده می شود.
از آنجایی که این مکان محل مراجعه‌ی مردم دور و نزدیک در هنگام برپایی نماز جمعه بوده، فضاهای خدماتی چون آب انبار و کاروانسرا نیز روبروی مسجد ساخته شده است. سرحوض بازار نامی بودکه به دلیل آفتابی شدن آب قنات خارزار در نزدیک مسجد جامع به این محوطه اطلاق می‌شد. این آب عامل اصلی سرسبزی محله بوده و هست. مسجد جامع با این ویژگی ها عنصری شاخص و اثرگذار است که مرکزیت شهر را برعهده داشته، کانون تجمع و تمرکز مذهبی و مدنی و نیز شکل دهنده روابط درونی شهر بوده است.
با وارد شدن تغییرات جدید در شهر میبد و بویژه با احداث خیابانهای جدید و تجمع کاربری در حاشیه این خیابانها، مسجد جامع نیز به همراه عناصر ساختاری دیگر شهر قدیم تنزل یافت: ضمن اینکه آرام آرام عناصر اطراف آن نیز مخدوش شد.
توصیف معماری
مجموعه مسجد جامع با وسعتی بیش از سه هزار متر مربع از مجموعه فضاهای گوناگون و متنوعی در کنار هم تشکیل شده است. این مسجد در وضع حاضر از گونه مساجد یک ایوانی است که در منطقه‌ی یزد معمول و سنت دیرین معماری است. فضاها و عناصر بخش اصلی مسجد به مرکزیت صحنی وسیع نظام یافته و شکل گرفته است. در سوی قبله ایوان و گنبدی رفیع و شبستانهای جنبی فضاهای تابستانه را بوجود آورده‌اند.
فضای ایوان با پوسته‌ی آجری، طاق بلند گهواره‌ای دارد که با شیبی به گنبدخانه تکیه داده و عنصر واسط ایوان و گنبد خانه غرفه نیم طبقه‌ای است. گنبدخانه که اصلی ترین فضای مسجد است،به ارتفاع 12 متر، بسیار ساده و بی آلایش طرح اندازی شده و محرابی عمیق در سوی قبله دارد. گوشه سازی ساده‌ی تُرُنب(1) به گنبدی ختم می شود که نمود برجسته‌ی بیرونی و بنای مسجد است.
شبستان‌ها در سه سوی صحن استقرار یافته‌اند. گرمخانه (شبستان زمستانی) شرقی که دو طبقه است، ورودی مستقلی از سوی معبر شرقی دارد؛ اما گرمخانه‌ی غربی بسوی صحن باز می‌شود و با ابعادی بزرگ تر طرحی مشابه دیگر گرمخانه دارد. شبستان شمالی با سه دهانه تمام ضلع شمالی را پوشانده است. ورودی مسجد که سردر نسبتا بلندی از جانب معبر شرقی دارد، به گوشه‌ی جنوب شرقی صحن باز می شود.
گنبدخانه‌ی حسنی (امام حسن(ع) و شبستان پیرامون اثر گونه‌ی فضایی متفاوتی با ورودی مستقل در شمال غربی مجموعه است. گنبدخانه با هشت پایه‌ی قطور خشتی به چهارسوی ارتباط دارد. دو ردیف شبستان این بخش چند سال پیش به همراه باقی مانده‌ی مسجد قدیمی در محوطه‌ی ضلع غربی ویران گردید.
مسجد حاجی حسنعلی در گوشه‌ی شمال شرقی، از شبستانی در سوی شمال و صحنی تشکیل شده است. این مسجد که درواقع نماز خانه‌ای کوچک است، در آن به روی مردم باز است.
کتیبه ها و اسناد
در محراب گنبدخانه‌ی مسجد سنگ قبری مربوط به دختر رشیدالدین میبدی نصب است که به تاریخ 845 هجری است و خطوط زیبا و پرکار کوفی برآن نقش بسته است و بربالای همین محراب کتیبه‌ی چهارضلعی کاشی معرق زیبایی وجود دارد که نام پیامبر(ص) و دوازده امام (ع) به تاریخ 768 هـ ق نگاشته شده است برروی دو لنگه درب چوبی قدیمی ورودی اصلی مسجد دو قطعه نسخ متضمن آیه ی قرآن به همراه تاریخ 219 هجری کنده کاری شده است.
بنیان وسیر تحول
بنا به نوشته های تاریخی و مستندات معماری و باستان شناسی، مسجد جامع میبد از جمله مساجد کهن معماری اسلامی ایران محسوب می شود. کنار هم آمدن فضاهای گوناگون و جهات مختلف قبله، نشان از شکل گیری مسجد در دوره های طولانی و مستمر است. پژوهشهای انجام شده بیانگر سیر تحول ساختمان مسجد است که ذکر می‌شود:
1- بنیان مسجد مربوط به حدود سده‌ی دوم هجری است که شواهد مدارک حکایت از طرح شبستانی با صحن و فضای سرپوشیده دارد. نبش پایه ها نیم ستونهایی داشته که قوس‌های باربر برآن استقرار داشته است. نشانه های این مسجد عمدتا در بخش جنوبی صحن و نیز در شرق و غرب آن به چشم می خورد. مسجد اولیه میبد با مساجدی مانند فهرج، ساوه، اصفهان، دامغان و یزد قابل قیاس است.
2- علاوه بر برخی تغییرات نه چندان روشن پس از ساخت مسجد اولیه، در حدود سده‌ی ششم هجری، همزمان با تحولات معماری در گستره‌ی تمدن ایران و بویژه با وارد شدن عناصر فضایی چون گنبدخانه و ایوان در مساجد ایرانی، در طرح فضایی و نقشه‌ی مسجد جامع نیز تغییر ایجاد شد. طوری که بسوی غرب گسترش یافته و صحن آن گشاده تر شد و مناره‌ای قطور و بلند در انتهای ضلع شمالی، در محور ایوان و گنبدخانه به مجموعه فضایی موجود افزوده گردید.
3- گسترش جامع تر بنای تاریخی مسجد جامع میبد پس از سده‌ی هفتم پدید آمد. گنبدخانه خشتی و شبستان اطراف آن که با نام امام حسن(ع) شهرت دارد؛ در شمال غرب به مسجد افزوده و فضای پشت مناره نیز جزء‌بخش سرپوشیده مسجد شد. مسجد ایوان دارد که در سمت غربی مسجد قدیم ساخته شده است و این از آخرین حد گسترش فضایی بوده و اکنون آثار چندانی از آن برجای نیست. توسعه مزبور نسبت به قبله اصلی مسجد دارای انحراف است.
4- در حدود سده‌ی نهم هجری، پس از آسیبهای وارده بنا به تعمیرات و تغییراتی در بخشهای گوناگون صورت گرفته و محراب فعلی جایگزین محراب قدیمی شد؛ تاریخ 768 هجری نیز مربوط به همین زمان است.
5- برپایی گرمخانه‌ی شرقی با پوشش طاق و تویزه‌ای که ورودی جداگانه‌ای از سوی معبر دارد، به همراه توسعه‌ی بدنه‌ی شرقی مربوط به دوران صفوی است که با تاریخ ساخت درب ورودی به سال 219 هـ ق مطابقت دارد.
6- واپسین تغییرات و تحولات اساسی مسجد مربوط به زمان قاجار است که شامل ساخت مسجد حاجی حسنعلی در شمال شرقی مجموعه و شبستان زمستان حاجی رجبعلی در بخش غربی صحن، با جهت قبله‌ای متفاوت از اقدامات دو برادر خیر میبدی که جایگزین ساختارهای قدیمی تر شد. زیلوهای همزمان با ساخت شبستان به سال 0421 در مسجد پهن است.
7- پس از آن نیز شبستان شمالی درجای فضای قدیمی و بخشی از مناره ساخته شد و صحن با طاق نماهای موجود نظام تازه‌ای یافت.
تألیف: مهندس ذات ا… نیک زاد
- ترنب: نوعی گوشه سایز که از تقاطع دو طاق کوچک به وجود می آید.
